Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

[p. 198]

Herhalingen aanbrengen

Het aanbrengen van tekstherhalingen wordt doorgaans op de bewuste plaatsen aangegeven, hetzij door een versregel nog eens geheel of gedeeltelijk uit te schrijven of kortweg met ‘etc.’, ‘Twees’ of iets dergelijks. Een enkele keer wordt zo'n herhaling echter vooraan het lied vermeld. Zo staat er boven een ‘leysen’ van Matthijs Compère in het Devoot ende profitelyck boecxken:

Op die wise Alle mijn ghepeys doet mi so wee, mer den vijfsten regel singt tweewerf²⁹¹

Compère's lied heeft zeven regels, het lied ‘Alle mijn ghepeys’ heeft er acht. De aanwijzing beoogt dus een tekstuele herhaling: er is immers minder tekst dan muziek (in het hierboven gegeven overzicht situatie C).

Voorbeeld 28: M. Compère, ‘leysen’ (DEPB no. 258). Wijsaanduiding: Alle mijn ghepeys doet mi so wee, mer den vijfsten regel singt tweewerf. Melodie naar DEPB no. 181

1 Reyn maech - de - ken schoon on - be - smet
2 Ghi waert van e - de - len bloe - de
3 Ghi woon - de te Na - za - reth
4 Ghe - spro - ten uit Jes - ses roe - de
5 Voer - sien had u die va - der wel
6 [Voer - sien had u die va - der wel]
7 Dies dael - de die en - gel Ga - bri - el
8 Met woor - den snel, na gods be - vel

291 Devoot ende profitelyck boecxken no. 258: ‘Reyn maechdeken, schoon, onbesmet’.

[p. 199]

In vb. 28 heb ik volgens deze aanwijzing Compère's tekst op de melodie van ‘Alle mijn ghepeys’ gezet, althans op de melodie die elders in het Devoot ende profitelyck boecxken met ‘Alle mijn ghepeys’ geassocieerd wordt²⁹². In dit geval is het duidelijk dat de tekstplaatsing geen probleem vormt wanneer men enkele toonherhalingen schrapt²⁹³. De herhaling van de vijfde tekstregel lost het pasprobleem weliswaar op maar heeft geen enkele muzikale motivatie (vgl. hoofdstuk 13). Ik vermoed daarom dat de uitgever van het Devoot ende profitelyck boecxken niet de oorspronkelijke melodie voor het contrafact heeft kunnen vinden en dat de voorgeschreven herhaling een noodmaatregel is om de tekst op de tamelijk willekeurig gekozen melodie te laten passen. De vijfde regel is dan min of meer de eerste de beste, immers de eerste na de eerste vier regels, waarin rijm en muzikale herhaling op stereotype wijze corresponderen (‘Stollen’).

Een andere tekstherhaling in hetzelfde liedboek lijkt meer hout te snijden. Boven lied 76 staat:

Op die selve wise/ maar den derden regel moetty altijt verhalen.

Met ‘op die selve wise’ zal ‘Het was eens joden dochter’ zijn bedoeld, de wijsaanduiding van het voorafgaande lied. Het onderhavige lied (no. 76) heeft vier regels per strofe, de boven het voorafgaande lied genoteerde melodie heeft vijf verschillende frasen.

Voorbeeld 29: DEPB no. 76. Wijsaanduiding: Op die selve wise, maar den derden regel moetty altijt verhalen. Melodie naar DEPB no. 75. Wijsaanduiding aldaar: Het was eens joden dochter

1 Vri - heyt van herten en gave ik niet
2 Om duysent mer - cken van gou - de
3 Dat ic in een - der mis - sen lanck
4 [Dat ic in een - der mis - sen lanck]
5 Mijn hertken der - ven sou - de.

292 In het Devoot ende profitelyck boecxken komt een contrafact voor op ‘Alle mijn gepeys doet mi so wee’ met dezelfde aanhef en hetzelfde aantal regels als het wereldlijke model (no. 181). De bijgevoegde melodie strookt evenwel niet met die welke we uit andere bronnen kennen (zie Van Duyse deel 1, p. 408 of Vellekoop 1972 deel 2, p. 4). In tegenstelling tot Van Duyse zou ik de melodie uit het Devoot ende profitelyck boecxken niet willen koppelen aan een antifoon, maar beschouw ik haar als een variant van een melodie uit Fruytiers' Ecclesiasticus met de wijsaanduiding ‘Een Venus dierken, oft Ontwaect nu Israel’. Deze identificatie is voor zover ik weet nieuw.

293 Ik heb in dit voorbeeld en alle volgende in dit hoofdstuk de melodie met opzet niet aan de tekst aangepast, zodat de lezer zelf de verhouding tussen tekst en melodie kan beoordelen.

[p. 200]

Vb. 29 laat zien hoe een en ander op elkaar past. Wanneer we het voorafgaande contrafact (no. 75) nader beschouwen, krijgt het herhalingsvoorschrift meer reliëf. De eerste twee strofen van no. 75 luiden namelijk:

Haer oogen stralen blincken
Veel claerder dan een cristal
Maria wilt mijns ghedincken
Maria wilt mijns ghedincken
Ghi sterct mijn sinnen al.

Met sonden ben ic bevangen
Och moeder ende maghet soet
In gracien wilt mi ontfangen
Aensiet mijn groot verlangen
Geeft mi tot duechden spoet.

Men ziet dat de derde regel wel in de eerste strofe wordt herhaald maar niet in de tweede. Ook de overige strofen hebben nu eens wel en dan weer geen tekstherhaling. De nadruk in de aangehaalde wijsaanduiding blijkt dus te liggen op het altijt herhalen van de derde regel. Of de vijfregelige melodie van no. 75 de oorspronkelijke melodie is van het vierregelige contrafact no. 76 moet ik in het midden laten, maar het aanbrengen van een herhaling sluit hier in elk geval bewijsbaar aan bij een bestaande praktijk.

Weer anders liggen de zaken bij een herhalingsvoorschrift uit het Antwerps liedboek. Opschrift en eerste strofe luiden als volgt:

Een oudt liedeken
Ende den eersten reghel singhet altoos tweewerf.

Dat ruyterken in der schuren lagh
Die schuur was cout, de ruyter was nat²⁹⁴.

Omdat de melodie van het lied niet bekend is²⁹⁵, kunnen we niet vaststellen of het hier om een louter tekstuele herhaling gaat, of dat zowel tekst als muziek van elke eerste versregel wordt herhaald. In het laatste - meest waarschijnlijke - geval zou het uitsluitend om de beschrijving van een bestaande praktijk gaan en niet om de oplossing van een pasprobleem.

Naast tekstuele herhalingen vinden we in het Devoot ende profitelyck boecxken ook een voorschrift voor een muzikale herhaling:

Op de wise van den lustelijcken mey, maer men moet dat leste veers dobbel singen²⁹⁶.

Het lied heeft negen regels, de ‘Lustelijcken mey’ slechts acht²⁹⁷. Het betreft hier dus een herhaling van de laatste muzikale frase met nieuwe tekst (situatie A van p. 197). Het resultaat (vb. 30) is veel minder bevredigend is dan dat bij de vorige liederen. De eerste vier regels hebben te weinig lettergrepen en de vijfde en zesde regel hebben er juist te veel. Voorts blijken aan het einde van de strofe de vrouwelijke rijmen van het oorspronkelijke lied niet goed te kunnen worden vervangen door mannelijke. Tenslotte wordt de muzikale herhaling van de slotregel niet bevestigd door het rijm²⁹⁸. De nieuwe tekst past al met al zo

294 Antwerps liedboek, no. 34.

295 Vellekoop 1972 geeft geen melodie. De voetenbank wijst het bestaan uit van een lied in MS Buytevest (fol. 85r), ‘Die gygelaer In dat koere lach, die/ Hy schreyde vanden naevont tot den dach’, met dezelfde strofevorm, inclusief de herhaling, en ongeveer dezelfde gebeurtenissen. De melodie is onbekend, maar het kan dezelfde zijn geweest als die van het ‘Antwerpse’ lied.

296 Devoot ende profitelyck boecxken, no. 253: ‘Laet ons te samen’.

297 Antwerps liedboek, no. 27. Ook het contrafact DEPB no. 143 (‘Den lusteliken mey Cristus playsant’ met de bekende melodie in noten) heeft acht regels.

298 Dit is een schending van wat we als de Eerste Rijmregel zullen leren kennen (p. 284).

[p. 201]

slecht dat het me in dit geval uitgesloten lijkt dat de uitgever hier de oorspronkelijke melodie aangeeft. Hij zal deze niet hebben kunnen achterhalen en er een melodie van ongeveer dezelfde lengte en structuur bij hebben gezocht.

Voorbeeld 30: DEPB no. 253. Wijsaanduiding: Den lustelijcken mey, maer men moet dat leste veers dobbel singen. Melodie naar DEPB no. 143

Laet ons te sa - men
Nu al - le ver - bli - den
Want tot on - ser vra - men
Tot de - sen ti - den
Gheboren is dliefste kint daer dach op daecht
Het heeft God drie - vuldig al - so be - haecht
Lof, danck, ghe - mee - ne doet
Den kin - de - ken dee - ne soet
En - de eert Ma - ri - a sijn moe - der en - de maecht

Het laatste geval is uitzonderlijk: in tegenstelling tot tekstherhalingen worden zuiver muzikale herhalingen vrijwel nooit aangegeven. Ze worden als onderdeel van de melodie beschouwd. Zo komen in de gebruikelijke versie van de ‘Lustelijcken mey’ verscheidene muzikale herhalingen voor waarover in de zojuist aangehaalde wijsaanduiding niet gerept wordt. Alleen wat blijkbaar een noodoplossing was, de extra herhaling, is aangegeven.

Van de zeldzame muzikale herhalingsvoorschriften citeer ik er nog twee. Boven een lied van Karel van Mander (1605) staat:

[p. 202]

Nae de wijse: Och lichdy nu en slaept
Schoon lief, in uwen eerste droome.
Den derden reghel singht als den eersten, den vierden als den tweeden²⁹⁹.

Hier wordt expliciet aangegeven dat de eerste twee muzikale frasen worden herhaald³⁰⁰. Dat is ook het geval in de volgende aanwijzing, uit het MS Brussel 2631, voor een contrafact op de populaire melodie ‘Ik weet een molenarinne’:

Dit lyedekijn gaet op die wijse Ic weet een moelenerinne van herten also fijn. Maar die ander twee sijnen of regulen sellen op gaen als die twee eersten. Maer die vijften sin of reghel sal neder gaen³⁰¹.

Het tweede paar ‘zinnen’ moet stijgen, evenals het eerste paar. Blijkbaar wordt hier een herhaling van de eerste twee muzikale frasen omschreven. De volgende, vijfde, regel moet dan een dalend melodisch verloop hebben. Het Brusselse contrafact past uitstekend op de melodie zoals die is genoteerd in het MS Berlijn 190³⁰²:

Voorbeeld 31: ‘Lyedekijn’ uit MS Brussel 2631, fol. 23v. Wijsaanduiding: Ic weet een moelenerinne van herten also fijn. Maar die ander twee sijnen of regulen sellen op gaen als die twee eersten. Maer die vijften sin of reghel sal neder gaen. Melodie naar MS Berlijn 190 (ed. Bruning 1963, no. 84)

1 Na - tuur wy mo[e] - ten schey - den,
2 Dat is my groot pro - fijt.
3 Daer toe wilt u be - rey - den,
4 Het is veel meer dan tijt.
5 Na - tuer wij moe - ten schey - den.
6 Daer en doech ghen lan - gher,
7 Ic en in de - sen vre - sen niet.

299 Van Mander 1656 (Gulden harpe), p. 104. Incipit ‘Daer was een Herder wijs vermaert’.

300 Over de interpretatie van deze aanwijzing zie Van Duyse 1903 deel 1, p. 350. Voor de wijsaanduiding in kwestie zijn verschillende strofevormen in omloop.

301 Fol. 23v, voor ‘Natu[e]r wij mo[e]ten scheyden’. De wijsaanduiding wordt zonder commentaar geciteerd in Van Duyse 1903 deel 1, p. 869.

302 Bruning 1963, no. 84. Ik volg zijn ritmische interpretatie.

[p. 203]

De bedoelde herhaling is al in noten uitgeschreven. De vijfde frase is inderdaad dalend, de eerste en de derde beginnen echter niet stijgend maar circulair. Van de overgeleverde versies van de melodie - die, meestal verwerkt in polyfone zettingen, onderling sterk uiteenlopen - is er één die wel een stijgende aanhef heeft (MS Londen 35087)³⁰³:

Voorbeeld 32:

Na - tuur wy moe - ten schey - den,
Dat is my groot pro - fijt enz.

Wellicht heeft de samensteller van het Brusselse handschrift een versie van de melodie gekend die beide elementen combineert.

Er kleeft nog een ander probleem aan de Brusselse aanwijzing. Het model, het lied van het molenarinnetje, heeft een strofe van zeven regels; dat wil zeggen de eerste strofe, de enige die is overgeleverd, heeft er zeven. Ook alle mij bekende contrafacten op de melodie hebben zeven regels per strofe³⁰⁴. Men vraagt zich af waarom in het Brusselse handschrift zo expliciet de muzikale herhaling is voorgeschreven, die immers door de alom gebruikte zevenregeligheid wordt geïmpliceerd. Het lijkt alsof er op een vijfregelige strofe wordt gezinspeeld. Een mogelijke verklaring levert een versie van het molenarinnelied uit een Bergliederbüchlein uit 1740(!), waarin voor het eerst meer dan alleen de eerste strofe wordt meegedeeld.

Ich weiss mir eine Müllerin
ein wunderschönes Weib
wolt Gott ich solt bey ihr mahlen
mein Körnlein zu ihr tragen
das wär der Wille Mein³⁰⁵.

In deze eerste strofe is de oorspronkelijke tekst goed herkenbaar, alleen ontbreken de derde en vierde versregel³⁰⁶. In deze vijfregelige vorm is het lied nog tot in de 19e eeuw opgetekend³⁰⁷. Zou de vijfregelige versie soms ook al in het begin van de 16e eeuw hebben bestaan? Voor deze gewaagde veronderstelling - het ligt meer voor de hand in de vijfregelige strofe een ‘zersungen’ reductie van de zevenregelige te zien - bestaat geen andere grond dan het onderhavige herhalingsvoorschrift. Mogelijk heeft het Van Duyse gesterkt in zijn curieuze reconstructie van het molenarinnelied, een terugvertaling van het 18e-eeuwse Duits in 16e-eeuws Nederlands:

Ic weets een molenarinne,
een also schone wijf.
Rijc God, mocht ic bi haer malen,
mijn coren soude ic haer dragen,
dat waren die wille mijn³⁰⁸.

303 Een overzicht van de polyfone bewerkingen geeft Cross 1961: behalve de genoemde anonieme driestemmige zetting in het Londense handschrift (begin 16e eeuw) een vierstemmige zetting van M. Pipelare, een met Duitse tekst van A. von Bruch, een anonieme zetting in een Parijs handschrift (alleen diskantpartij bewaard) en een vermelding in de inhoudsopgave van het Kamper Liedboek.

304 Contrafacten uit de eerste helft van de 16e eeuw zijn, behalve in MS Brussel 2631, te vinden in MS Berlijn 190: ‘Als ic mi wel versinne’ (Bruning 1963, p. 247); in het Devoot ende profitelyck boecxken: ‘Ick wil mi gaen vermeyden’, alsmede vier andere contrafacten op dezelfde melodie (uitgave Scheurleer no's. 57-61); als psalm 24 uit de Souterliedekens (Mincoff-Marriage 1922, p. 268). Voor meer contrafacten zie Van Duyse deel 1, p. 866 e.v., alwaar er nog een wordt genoemd uit 1648.

305 Geciteerd naar Cross 1961 deel 1, p. 82. Aldaar is de slotregel van elke strofe herhaald.

306 De tekst in het Londense handschrift luidt: Ic weet een molenarynne/ van herten alzo fijn,/ in alle dese landen/ en mach gheen scoener sijn./ Rijck God, wou zij mij malen,/ goet cooren zoud ic huer halen,/ wil zij mijn molenarynne zijn. [slotregels herhaald.]

307 Erk en Böhme 1893 deel 1, p. 498 e.v.

308 Van Duyse 1903 deel 1, p. 867.

[p. 204]

Nog moeilijker te verklaren is een voorbeeld van een bij de wijsaanduiding aangegeven muzikale herhaling, die uit een veel latere periode dateert dan de andere voorbeelden in deze paragrafen. In 1687 amendeert Wilhelm Sluiter een dubbele wijsaanduiding als volgt:

Stem: Onse Vader in Hemelrijk.
Of: Mind niet het leven dat vergaet.
De twee laetste regels herhalende³⁰⁹.

De tweede wijs, ‘Mind niet het leven dat vergaet’, is een contrafact van Sluiter zelf op psalm 100 (een interne verwijzing)³¹⁰. Nu heeft de melodie van psalm 100 vier regels tegen het Onze Vader zes, hetgeen de herhaling van de laatste twee regels verklaart. Sluiter is hier duidelijk een pasprobleem aan het oplossen. Zo'n extra muzikale herhaling is bij contrafacten op psalmmelodieën namelijk zeer ongebruikelijk en in dit geval ook muzikaal onaantrekkelijk: men moet een sextsprong zingen, hetgeen hoogst ongebruikelijk is in dit repertoire (vb. 33)³¹¹. De reden voor Sluiters ongewone handelswijze zullen we later leren kennen, bij de behandeling van de asynchrone strofen (p. 217).

Voorbeeld 33: W. Sluiter, ‘Troost uyt Christus Lijden en verdiensten’. Wijsaanduiding: Onse Vader in Hemelrijk. Of: Mind niet het leven dat vergaet. De twee laetste regels herhalende. Melodie: psalm 100

O Je - su! al mijn roem be - staet
In uw' swaer lij - den, kruys en smaed
Mijn troost, mijn rust, mijn lust, mijn eer,
Is maer in u - we woorden, Heer:
Gy zijt mijn heyl en hulp in nood,
Gy zijt mijn le - ven in de dood.

309 Sluiter 1717 (eerste druk 1687), p. 95.

310 ‘Mind niet het leven dat vergaet’ komt met wijsaanduiding ‘Psalm 100 Gy volkeren des aerdrijks al’ voor in Sluiter 1717, p. 289.

311 De gebruikelijke intervallen tussen de frasen van de psalmmelodieën zijn de prime tot en met de kwint, en het octaaf.