Verzameld werk. Deel 3. Zwanen pesten

[p. 111]

Aan een neef in Katanga

Herinner je je nog, oude jongen, dat je mij een opgave van boeken hebt gevraagd? Van boeken die mén gelezen moet hebben? Hoe moet ik daar nu mee aan? Je vormgeving is al dadelijk onjuist. Laat ik beginnen met daarop te wijzen, zelfs al loop ik de kans voor frik te worden uitgemaakt. Ik heb hier namelijk een hartgrondig bezwaar tegen dat woordje ‘moeten’. Moeten behoort nooit in verband te worden gebracht met lezen. Lezen, lezen zoals de ware lezer leest, is tegelijkertijd een zielsbehoefte en een vermaak; en elke gedachte aan dwang dient daar verwijderd van gehouden te worden. Door de leuze: ‘boeken, welke wij lezen moeten’ wordt een offer aan de mode aangekondigd. Zodra een boek in meer dan tienduizend exemplaren verspreid is, wordt het een boek-dat-men-lezen-moet. Want niemand vindt het prettig op een gegeven ogenblik met zijn mond vol tanden te staan. En wanneer op een thee bij de gouverneur de vrouw des huizes je oordeel vraagt over ‘New-York’ van Paul Morand, vind je het vervelend de enige in het gezelschap te zijn, die dit aardige, luchtige werkje niet geraadpleegd heeft.

Ik kan je natuurlijk héél gemakkelijk een lijstje sturen van de boeken, welke men, op die wijze, gelezen moet hebben. Laat ik je er dadelijk bij zeggen, dat ik persoonlijk er het grootste gedeelte van niet anders dan van-horen-zeggen ken. Zodra ik bemerk, dat een boek mode wordt, ga ik het wantrouwen. Een enkele maal heb ik daarin ongelijk. Maar in de meeste gevallen doe ik er toch zeer goed aan. Een paar jaar geleden was ‘Climats’ het boek, dat men gelezen moest hebben. Ik las het dus niet. Maar eindelijk liet ik mij toch door een vriendin overhalen er kennis van te nemen: een mens vindt het weleens vervelend altijd tegen de draad in te zijn. Welnu, kenschetsender voorbeeld van wat men noemt een ‘faux chef-d'oeuvre’ is mij nog nooit onder de ogen gekomen. Wat mijn vriendin be-

[p. 112]

koorlijkheid noemde bleek een soort griezelige aanhaligheid te zijn. De edele, sobere vorm was slechts de klassiekerigheid van een knap, al te knap schoolopstel. En het verhaaltje leek mij van een wereldse onbeduidendheid, welke mij voortdurend de kriebel in mijn kuiten gaf. Ik had mijn tijd verdaan met een aanmatigend, opgestopt maakwerk. Eigen schuld. Dat komt ervan wanneer je naar vriendinnen luistert. Ik word er iedere dag meer van overtuigd, dat de eigenwijsheid een hoofddeugd is, welke de man bovenal siert.

Maar de eerlijkheid noodzaakt me je ernstig te waarschuwen. Die eigenwijsheid is in theorie héél mooi, maar je krijgt er de grootste last mede. Bereid je er op voor, dat je in de ogen van je omgeving een analphabeet wordt. Je kunt zo belezen zijn als je wilt, je kunt de Griekse meesters in de oorspronkelijke tekst opzeggen voor je slapen gaat, je kunt Diderot en Choderlos de Laclos en Stendhal op je duimpje kennen; - dat alles heeft geen enkel belang. Wanneer je niet zweert bij de letterkundige goden van de dag, ben en blijf je een idioot, een gewone, ongevaarlijke, maar evenzeer ongeneeslijke idioot.

Die goden van de dag nu veranderen voortdurend. Het is een hele administratie. De ene week is het een mijnheer Zweig uit Salzburg, de volgende een zekere Remarque, de hemel weet waar vandaan; de derde is het plotseling weer Morand, die we al zo'n beetje aan het vergeten waren, en de vierde is het mevrouw Nemirowska.... Enig peil is er nooit op te trekken. De zonderlingste verschijnselen hebben wij op dit gebied al kunnen waarnemen. Maar één ding staat als een paal boven water: het zijn nooit schrijvers van de eerste rang, die de gunst van de wereld genieten. Terwijl een ijdele mooiprater als Maurois (on prend son bien où on le trouve) duizelingwekkende oplagen beleeft, brengt een werkelijk meester als Gide, een indringende, levende geest, die direct of indirect het gehele geestelijke leven van West-Europa beheerst, het nooit verder

[p. 113]

dan een eerbiedwaardig, maar bescheiden gemiddelde. Hetzelfde geldt voor alle goede schrijvers, voor Roger Martin du Gard, voor Valery Larbaud, voor Léautaud, voor Guilloux. En het gaat zó ver, dat in het levenswerk van een veelgelezen schrijver het beste boek altijd het minste verkocht wordt. Benoit's ‘Atlantide’ is een razernij geweest; - maar ‘Mademoiselle de La Ferté’, dat niet zo heel ver meer van het meesterwerk af is, vond slechts matig bijval en bijna niemand kent het nu nog.

Telkens en telkens duiken er weer van die halfwas idealisten op, die met klem van redenen betogen, dat ‘het publiek’ de enig ware waardemeter is, etc. etc. Iedereen kent dat refrein. Welnu, dan zijn Maurice Dekobra en Clement Vautel de twee machtigste geesten van het hedendaagse Frankrijk. Die zijn dan de twee puik-prozaïsten bij uitnemendheid, de room van de room. Laten wij dan de boeken maar sluiten en het woord letterkunde uit onze woordenlijst schrappen. Dan vermaak ik mij nog véél liever met de prijscourant van ‘Le Printemps’, die vol aardige leerzame en niet zelden prikkelende plaatjes staat....

Mijn waarde, de boeken ‘die men lezen moèt’ zijn het lezen niet waard. En de goede boeken móét men helemaal niet lezen. Er bestaat naar aanleiding van deze aangelegenheden veel misverstand. Vele lieden, en gij schijnt er bij te horen, waarde neef, zijn van mening, dat het deftig, verstandig, sierlijk staat veel te lezen of veel gelezen te hebben; en dat zij, die niet lezen, minderwaardig zijn. Ik ben zeer stellig van mening dat dit onjuist is. De letterkunde is immers niet de énige vorm, waarin de geest zich uit. En ik zie niet in, waarom juist deze vorm van geestelijk leven belangrijker of edeler zou zijn dan iedere andere. Wanneer men op een verheven wijze wiskundige, natuurkundige, scheikundige, geneeskundige, staathuishoudkundige of wat dan ook wordt, is men op volkomen gelijke wijze betrokken bij de hogere aangelegenheden des geestes, als een mijnheer, die een behoorlijke roman of een

[p. 114]

paar verdienstelijke verzen geschreven heeft. Er komt meer en meer een neiging aan de kunstenaars en in het bijzonder aan de schrijvers een soort van halfgodische ereplaats in de rangorde toe te kennen. Dat is een kenmerkend verschijnsel van zedelijk en maatschappelijk verval. Er zijn maar twee dingen van werkelijk belang: de hoedanigheid der menselijkheid en het plan waarop de geest zich natuurlijk beweegt. De vraag is dus alleen, hóé men mathematicus, ethnograaf of medicus is. En dat is dan nog maar de tweede vraag. De eerste is en blijft altijd, hóé een mens is. Wanneer een goede fee, een soort thans schaarser dan ooit, mij vroeg: wat wilt gij dat ik uw zoon schenk, een groot talent of een warm hart? - zou ik geen seconde aarzelen: ‘geef hem een warm hart, maak hem tot een driftig, volledig mens, dat in staat is lief te hebben en te haten; en mijnentwege wordt hij daarmede groothandelaar in guano. Talent heeft iedereen tegenwoordig en hart wordt met de week zeldzamer.’

Is het niet belachelijk en vernederend tegelijk, dat de grote geleerden verlaten en vergeten arbeiden met een bijna bovenmenselijke offervaardigheid zonder dat zich iemand ter wereld om hen bekommert; terwijl alle kranten er vól van staan wanneer een mijnheer Maurois (natuurlijk zo beschaafd en klassiek mogelijk) een héél zacht poepje laat. Er zijn tientallen letterkundige grootheden van de dag, die met mekaar nog niet zoveel verstand en gemoedswarmte bezitten, als menige dorpsdokter die met liefde opgaat in zijn patiënten en in zijn vak. Er zijn natuurlijk ook vele bekrompen en hinderlijke dorpsdokters.

Al dat geschrijf en gepraat over letterkunde heeft de juiste verhouding verstoord. Gij meent, beste neef in de verte, dat het nodig is ‘belezen’ te zijn. En ik meen, dat belezenheid op zichzelf geen waarde heeft. Ten eerste komt het er ganselijk niet op aan, hoeveel gij gelezen hebt, maar uitsluitend wàt en hóe gij dat gelezen hebt. Maar ten tweede is de zogenaamde belezenheid altijd, wil het goed zijn, een bijproduct. Het mag nooit

[p. 115]

een levensdoel zijn belezenheid te verwerven. Men leest, als ik je zei, voor zijn plezier, of omdat men het nu eenmaal niet laten kan; en de einduitslag van dat lezen is, vanzelf, belezenheid. Hoeveel ongelukkige jongelingen en juffrouwen zitten niet te zwoegen over boeken, waar ze geen genoegen aan beleven, omdat zij deze niet of maar vaag begrijpen, alléén om op het tennisveld te kunnen zeggen: ‘Ik ben XYZ aan het lezen, een heerlijk boek, hè....’ Na jaren van zulk strafwerk worden die zielen ook belezen en ze worden er beroemd door en de nichtjes zeggen: o die tante Gé, zeg, heeft zo zalig veel gelezen....

Beste kerel, hoe meer ik er over nadenk, hoe minder ik er voor voel je een lijstje met boeken-die-men-lezen-moet te zenden. Wees toch wijzer. Laat je niet uit je doen brengen door de dames uit de salon van de gouverneurse. Laat die maar kwelen over Cocteau en over Giraudoux. Wat er werkelijk goed in de boeken van die heren is, snappen zij niet en wat zij uit al die teksten vaag begrijpen, vinden zij, in het diepste van hun wezen, eigenlijk onzinnig. Maar ze zingen niettemin allemaal het zelfde liedje van hoe beelderig. De letterkunde wordt niet gemaakt voor de vrouw van de ontvanger, de dochter van de notaris en het nichtje van het openbaar ministerie. En de letterkunde wordt ook niet gemaakt voor jou. Jij bent geschapen om hard te werken en om ruim te leven, met een onfeilbaar instinct voor al het goede der aarde. Je bent een oprechte ronde kerel die g.v.d. speelt, maar zijn laatste cent zou geven om een makker te helpen. En ik verzeker je, dat ik de omgang met jou verre verkies boven die met dichterlijke dames en dichtende heren, die zich zelf tot de naaste familie van Onze Lieve Heer rekenen. Lezen is helemaal niet nodig om een rijk, bekwaam, rechtschapen mens te zijn en behalve de letteren is er nog zóveel voedsel voor de geest te vinden! Het kunstmatig kweken van een belezenheid is jouwer onwaardig. Lees zoveel als je wilt; maar alleen als je er een dringende behoefte toe gevoelt, als je dòrst naar dat

[p. 116]

bijzondere genot; als het een levensvraag of een edel vermaak voor je is. En anders kun je beter peuëren in de Lomani.

Het ga je goed.

Met, etc., etc.