Verzameld werk. Deel 3. Zwanen pesten

[p. 74]

12

Toen ik sprak over de terugkeer tot de toestand van vóór Tachtig, noemde ik met name de ‘kriticus’ Borel. In Het Vaderland (21 Dec. 1930) vind ik van zijn hand een stukje: Wat moet de poëzie ons brengen? dat volledig deze neo-blikken-dominee's-literatuurbeschouwing uitbeeldt.

Waar streden de Tachtigers tegen? Tegen het geijkte beeld, tegen een karremansrhythme, zeker, maar meer nog tegen de geestesgesteldheid der rijmende zedemeesters. Een onmisbaar document voor de kennis van die tijd is de bundel Grassprietjes van Cornelis Paradijs, een geestige, scherpgezinde parodie van Frederik van Eeden, die toen nog jóng en moedig was. Welnu, de opvattingen van Borel zijn de opvattingen van Paradijs, de schoonheidsleer van Borel is de schoonheidsleer van Paradijs. De letteren moeten ons ‘opheffen’, wij moeten ‘gesticht’, ‘veredeld’ worden door de poëzie. Nu nog, in 1930, worden, wel is waar door een zestigjarige grijsaard, dergelijke kinderpraatjes in het openbaar verkocht en door een klantschap van ethische douairières genoten.

Om tot poëzie te komen zijn twee elementen absoluut noodzakelijk: aanvankelijk een diep, waarachtig en levend menselijk gevoel, daarbij een poëtische vormkracht om aan dat gevoel een beweeglijke en toch onveranderlijke gestalte te geven. Of dat gevoel nu verder zedelijk verantwoord kan worden is een zaak, welke, indien er al enig belang aan vast mocht zitten, toch nooit van wezenlijk belang voor de poëzie kan zijn. De aard van een gevoel, noch de aanleiding daartoe is, letterkundig gesproken, van enig gewicht, hoe gering ook. Men kan prachtige gedichten schrijven, waarin het vermoorden van ‘jeunes filles en fleurs’ verheerlijkt en aanbevolen wordt, terwijl men afschuwelijke verzen kan maken over de zaligheden van kerk en koffijpot. Dit alles is zo oud als de weg naar Kralingen. Maar altijd weer staan er Paradijzen en Borellen op om die oude, eeuwige waarheden te verbergen achter hun schijnverhevenheden.

[p. 75]

De ware begrensdheid van deze kriticus komt echter pas uit wanneer hij met voorbeelden gaat werken. Hij schrijft:

‘Ik heb er vroeger al eens op gewezen dat een gedicht, eindigend “De mens heeft zijn ellende en heeft de straat”, eens bekroond is geworden, zonder dat de bekroners blijkbaar voelden hoe laag bij de grond hier het sentiment is.’

Ten eerste kèn ik geen laag-bij-de-grondse sentimenten, omdat voor mij alleen de innigheid er van telt, ten tweede is dit sentiment niet wat de burgerij ‘laag bij de grond’ noemt, omdat het in omgekeerde rede, door de botterik niet verstaan, een hemelverlangen uitdrukt.

Maar goed: voor de Borellen zijn de ellende en de straat laag bij de grond, het euvel is gemakkelijk te verhelpen; ik zal Albert Besnard voorstellen om bij een herdruk te schrijven:

‘De mens heeft zijn Geloof en heeft zijn God.’

Hier ligt de verhevenheid en de goedheid en het bijbels fatsoen duimen dik op en nu is het dus een verrukkelijke versregel geworden, gereed voor een dubbele bekroning.

Ik lees verder bij deze edele huichelaar: ‘De wrange, ondevote, ontkennende levenshouding van een Slauerhoff, bijvoorbeeld, zelfs in zijn technisch beste verzen, het ontbreken der eerste en meest essentiële versharmonie (Ethische Wijsheid!), maken het mij moeilijk zo iemand voor een Dichter, in de hoogste betekenis te houden.’

Het kan ons volkomen koud laten of Borel of een van zijn rotgenoten Slauerhoff al of niet voor een dichter, in welke betekenis dan ook, houdt. Het verheugt mij echter dat de ‘vijand’ zich in zulke zinsneden zo heerlijk bloot geeft. Wanneer wij héél even de noodzakelijkheid van die ethische wijsheid (waar ‘een Dichter in de hoogste betekenis’ zijn zolen aan afveegt) aannemen, dan begrijpen wij óók, als wij geen totaal afgestompte kwezels zijn, dat die niets te maken

[p. 76]

heeft met de halfzachte ‘devotie’ en het ‘zoete’ (in tegenstelling van het ‘wrange’) door Borel verheerlijkt; en dat ontkennen en bekennen hetzelfde is; en dat zijde en keerzijde gelijkelijk deel hebben aan de aanwezigheid van de medaille. Maar de heer Borel, die op kop gewed heeft schrikt zich een beroerte als munt toevallig boven komt te liggen.

De predikanten die indertijd Kloos bespogen bleven ten minste in hun domineesrol. Maar de heer Borel is geen dominee. Hij is het schuim van afkooksel van dominees. Wat men hem ten slotte kwalijk neemt is niet zijn beperktheid en zijn onbegrip, hij moet immers werken met de middelen die de natuur hem ter beschikking stelde, maar de onwezenlijkheid, de onwaardigheid van zijn theoriëen, van heel zijn geschrijf; zijn groezelige femelarijen, waarmede hij probeert de nieuwe letteren te bepoetelen.

Men moet niet denken dat ik iets tegen Henri Borel in het bijzonder heb. Maar hij is de gaafste vertegenwoordiger van een genre kriticus, het genre: tot inkeer gekomen douairière-met-een-verleden, en in die hoedanigheid neem ik hem als voorbeeld.

Mijn doel is alleen maar om te doen zien aan welke ‘rechters’ het werk der jonge kunstenaars door de onverantwoordelijke dagbladredacties overgeleverd wordt in den jare 1930.