Verzameld werk. Deel 3. Zwanen pesten

[p. 20]

Over den lach

‘De heren die gelijk hebben zijn er het zieligst aan toe, want zij kunnen niet lachen. Zij leven in de bittere slavernij van de Waarheid. Iederen dag opnieuw hebben zij onmiskenbaar, verpletterend gelijk. Zij kennen oorsprong, zin en einddoel van dit leven, zij zijn op de hoogte van de wetten, welke het starrenheir en de koersenmarkt beheersen; zij weten nauwkeurig hoe de samenleving behoorde te zijn en hoe die in de naaste toekomst buiten kijf zijn zal; zij beoordelen met kennis van zaken en groot gezag de drijfveren en de daden, de bedoelingen en de werkstukken. Het spreekt vanzelf, dat dit alles een zware verantwoordelijkheid medebrengt. Deze heren zijn niet voor de poes en zij beschikken over de baantjes. Men kan daarom jongelieden die zich voorbereiden op een gelukkige loopbaan niet sterk genoeg aanraden zo duidelijk mogelijk gelijk te hebben. Wie twijfelt aan de juistheid van zijn meningen, aan de zuiverheid van zijn oordeel, aan de rechtvaardigheid van zijn daden, is een verloren man. Wie het waagt om zijn goedonderlegde lotgenoten in de maling te nemen, stelt zich buiten het maatschappelijk verkeer en wie de betamelijkheid zozeer vergeet, dat hij met zichzèlf de gek durft steken wordt verbannen in een ijskoude verachting.’

‘Dus dient deze hoogdravende redevoering alleen als inleiding tot een zielig zelfbeklag?’

‘Gij hebt het mis. Want een beetje eenzaamheid en een beetje kwaadaardigheid mishagen en schaden de blijmoedige spotter niet. De verachting van zijn medeburgers maakt hem frank en vrolijk. Zij geeft hem de vrije tijd en de zielsrust om het heerlijke schouwspel der dwaasheid op zijn gemak waar te nemen. Koude bewaart. Te midden van de vijandigheid der rechtvaardigen blijft de geest der godvergeten twijfelaars teder en jong.

‘Ik vrees dat gij u een verkeerde voorstelling maakt van het leven der mensen. Tussen kinderlijk en kinds

[p. 21]

ligt een periode, te kort helaas, waarin een gezond en welgeschapen man zich bewust is van zijn kracht en zijn waarde en, in het besef van de maatschappelijke taak hem opgelegd, een vruchtdragende arbeid wil voltooien. En nooit, hoort ge: nóóit, zal hem dit gelukken wanneer hij twijfelt aan zichzelf, aan de wereld, aan het leven.... Iedere daad, hoe gering en eenvoudig ook, vooronderstelt het geloof aan een waarheid, iedere schepping eist een overtuiging. En dit alles wilt gij prijsgeven om een dogma.’

‘Om een dogma?’

‘Wel natuurlijk: om de grondstelling van de twijfel. Want wat anders hebt gij zo juist verkondigd? Of twijfelt gij ook aan het nut en vermaak van de twijfel, lyrisch door u verheerlijkt?’

‘....’

‘Neen, zwijg! Ik laat mij toch niet afbrengen van de overtuiging dat gij een overtuiging hebt. En heel uw betoog had geen ander doel dan mij van de waarde en de waarheid daarvan te overtuigen. Gij zijt gevaarlijker dan een dogmaticus, gij zijt een zielenjager.’

‘Ik geloof niet dat het mogelijk is mij schandelijker te miskennen in mijn bedoelingen en in mijne redenen.’

‘Kent gij zelf uw bedoelingen en geeft gij u nauwkeurig rekenschap van uw redenen? Het komt mij voor dat gij blijmoedig uit de duim zuigt, zonder te denken aan de gevolgen welke in de woorden verborgen liggen.’

‘Gij maakt mij duizelig.’

‘Ik dacht dat uw bol steviger gebouwd was.’

‘Spot niet! Dus ik, die meende te menen dat niets de moeite waard is ernstig opgevat te worden, dat geen persoonlijke ervaring genoeg belang heeft om er een medemens mee lastig te vallen, dat het leven alleen leefbaar is voor wie het als volkomen zinloos aanvaardt; ik zou dus niets anders zijn dan een gemene betweter met beginselen?’

‘Uw wanhoop over deze ontdekking bewijst overduidelijk, dat gij inderdaad in de waan verkeerd hebt iets

[p. 22]

meer te weten dan een ander, dat gij geloofdet gelijk te hebben.’

‘Neen,’ zeg ik, zo duidelijk mogelijk.

‘Jà. En het ergste is dat gij, trots in dit geloof, de schijn hebt aangenomen van geen gelijk te willen hebben. Ik voor mij verkies de heren die gelijk hebben en de ernst van hun gelijk op het aangezicht dragen, verre boven iemand als gij zijt, die zijn bittere, hovaardij verbergt onder een geveinsden spotlach.’

‘Gij gaat te ver....’

‘Ik heb het recht mij met alle kracht te verdedigen tegen uw brutale aanval.’

‘Ik heb u niet aangevallen.’

‘Ik ben een heer die gelijk heeft.’

‘Ik....’

‘....óók! Uw beginselvaste twijfel is harder dan het hardste geloof. En de wijze waarop gij mij hebt willen bekeren bewijst hoe gij wordt bewogen door de drift van een zendeling. O, het zij verre van mij u daarom te misprijzen. En gij behoeft mij evenmin te vrezen, want mijn familie heeft zich sedert onheuglijke tijden ontwend aan het menseneten. Het verschil tussen u en de heren die gij zo fel bestrijdt, is slechts een vraagstuk van min en plus.

‘Met u valt niet te redekavelen, gij steekt met alles de draak.’

‘Wie is er van ons het zieligst aan toe?’

‘Meent gij soms dat ge echt lachen kunt?’

‘Op zijn tijd. Alles op zijn tijd: lachen en huilen, geven en nemen, bidden en vloeken, geloven en twijfelen, vrijen en vechten....’

‘Het leven is geen rommelmarkt.’

‘Dat is het wel. En niets is heerlijker voor een zwerver die geen haast heeft, dan om er aandachtig en opgewekt op de schobberdebonk te gaan. Het is een sukkelaar die er niet iets van zijn gading vindt.’

‘Een tweedehands geluk, een halfsleetse genegenheid.’

‘Oud is beproefd. Het nodigste moet voorgaan.’

‘Als de ene hand de andere wast.... Zoals het klokje

[p. 23]

thuis tikt.... Oost West.... Beter één vogel in de hand....’

‘Dan tien in de lucht en dáárom houd ik van mijn overtuiging zonder oor, van mijn gekramd geloof, van mijn een beetje verregende liefde, van mijn verfomfaaid gelijk, van heel mijn wrakke heerlijkheid. Koopt gij gerust uw fonkelnieuwe twijfel en al uw notenhout en pluche in de Franse Bazar.’

‘Gij zijt een onbeschaamd persoon.’

‘Lach dan, paljas.’

‘Lacht gij?’

‘Ik lach.... omdat ik gelijk heb!’