Voetzoekers

[p. 147]

XXV
Humanitair en Menschelijk

Eenige maanden geleden is er veel gesproken en geschreven over en in verband met een artikel door Mr. J.C. Bloem in De Gids gepubliceerd (D.G. 1929 deel II, bldz. 405/425). Dit artikel: De Oude Mensch, handelde over de geschriften, meer nog over de houding in het leven, van Just Havelaar, een sindsdien overleden essayist; - men moet het, naar mijn meening, verzamelen bij de essentialia, die de bouwstoffen vormen voor de litteraire historie der komende jaren. Het is een der eerste, en zeker een der directste en hartstochtelijkste, aanvallen op een richting in onze letterkunde, welke gedurende eenigen tijd veel aanhangers en bewonderaars vond. De voormannen waren genoemde Just Havelaar en Dirk Coster, die te samen het maandschrift De Stem redigeerden. De krachtige kritiek op Havelaar's geestelijke verschijning, ontleende zijn belang evenzeer aan de persoonlijkheid van den kriticus, een dichter die zich vrijwel geheel buiten het litteraire krakeelen houdt, als aan het prestige van het tijdschrift waarin de aanval verscheen.

[p. 148]

Sindsdien is er veel veranderd. Van alle kanten is het verzet tegen Coster losgebroken. De jongeren, door Coster systematisch verkeerd begrepen en soms onderschat, hebben hem eenige krachtige tegenovertuigingen voor de voeten geworpen. Een oordeel over het talent en de schrijfwijze van den heer Coster en een karakteristiek van zijn persoonlijkheid kunnen op dit oogenblik achterwege blijven. Het heeft hier alleen maar belang om te doen uitkomen hoe sedert eenigen tijd een scherpe reactie is ingetreden tegen de geestesgesteldheid door hem vertegenwoordigd. Men schrijft veel over het ‘humanitarisme’ van Coster-Havelaar. Ik meen te hebben opgemerkt dat die term den heer Coster prikkelt. Waarom? Het is een woord dat misschien in zijn striktste beteekenis niet in het bijzonder op hem van toepassing is, maar gebruikt zou kunnen worden voor ieder die zijn geloofsvertrouwen niet buiten en boven, maar in deze wereld, niet in een verre toekomst maar in het heden gesteld heeft. In het dagelijksch gebruik echter heeft ‘humanitair’ een anderen zin gekregen. En men bedoelt er mede een ethisch, religieuzerig en sociaalderig soort van menschenmin. Barchem en Bouber, Romain Rolland, Istrati, zulke namen bepalen

[p. 149]

de atmosfeer, waarin de humanitairen ademen. Wanneer Coster overigens bezwaar heeft tegen een woord, laten wij het dan niet meer gebruiken.

Wat is het dan wat Coster van vele van zijn jongere tijdgenooten verwijderd heeft, behalve natuurlijk zijn persoonlijkheid, zijn optreden, zijn manier van schrijven, die vrijwel algemeen antipathie wekken, maar die hier buiten discussie blijven?

Coster (genomen als vertegenwoordiger van een soort) is een man, die de onderscheiding tusschen goed en kwaad erkent en op het gebied der litteratuur doorvoert. Hij is - en dat kàn niet ontkend worden - een moralist. Maar zelfs zij die a priori geen bezwaar tegen een moraal hebben, vragen zich met verbazing af: waar steunt Coster's moraal op? Een moraal kan men zich denken in een nauw verband met een godsdienstig stelsel. Een moraal zóó maar in de lucht is een fenomeen dat tegenwoordig niet meer zoo grif geaccepteerd wordt. Coster is iemand voor wie het begrip ‘goed’ schijnt te bestaan. Maar wie onzer kan, ook maar in de verte, vermoeden wat hij daarmee bedoelt, wanneer het niet ‘goed’ in den geaccepteerd christelijken zin is? Of ‘goed’ zóó maar... Wij tasten

[p. 150]

in het duister. En juist die onbepaaldheid, dat vage geprevel hinderde zoo velen in Coster. Men zei: ‘Het is geen visch en geen vleesch, en je weet nooit precies wat je (als schrijver) aan hem hebt.’

Voor de meeste jongeren bestaat die antithese goed en kwaad niet. De katholieken en protestanten onder hen hebben natuurlijk de op dat stuk bestaande dogmata aanvaard en daarmede het probleem ‘opgelost’.

De heidenen ontkennen het conflict eenvoudig. Voor hen zijn goed en kwaad twee waarden, die in beteekenis ongeveer evenveel verschillen als Waalwater en Rijnwater. Zij zoeken de onderscheidingen uitsluitend in de qualiteit van ziel en geest.

Om het populair uit te drukken kan men zeggen dat voor hen een prima moordenaar in de rangschikking der valuta verre boven een middelmatig weldoener-der-menschheid staat; dat aan een eerste klasse flesschentrekker en ladelichter in de hierarchie der menschheid een rang vèrre boven een ‘verheven’ predikant toekomt. De waarde van overwegingen en sentimenten wordt voor hen nooit bepaald door den aard, maar altijd door de intensiteit daarvan. Het komt er

[p. 151]

niet op aan wàt men doet, uitsluitend hoe men het doet. Voor hen zijn er dus goede goede menschen (très rare) goede slechte menschen (iets meer vóórkomend); en slechte goede menschen (zeer algemeen) en slechte slechte menschen (lang niet zeldzaam).

Om dus het verschil tusschen Coster en zijn tegenstanders zeer in het algemeen, maar duidelijk aan te geven, zegt men: zijn appreciaties van de menschen (altijd in litterairen zin), zijn liefde en zijn haat, zijn gebaseerd op een aantal, moeilijk te omschrijven, vooroordeelen, welke te samen een dierbare leekenmoraal zonder god en gebod vormen; de appreciatie der anticosters berust op een direct contact met de menschen, volkomen zonder eenig intermediair van een zedeleer of sociaal systeem. Voor Coster bestaat - uit ieder opstel van zijn hand is het te bewijzen - in welke vorm dan ook: een moraal.

En voor zijn tegenvoeters is iedere gedachte daaraan al een verschrikking, omdat zij de mensch liefhebben en aanvaarden om zijn zelfs wil en zooals hij reilt en zeilt. Zij beoordeelen het schilderij om de gloed en de zwier der schildering, om zijn poëtische substantie en niet om wat het voorstelt!