Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

730. Uitgeverij A.A.M. Stols (G.H. Priem) aan J. Greshoff, 26 februari 1948¹

[The Hague,] 26 Februari 1948

Zeer geachte Heer Greshoff,

De heer 's-Gravesande vraagt mij U het volgende te schrijven:

De kopij voor het Liber Amicorum van den Heer Stols is thans compleet op uw bijdrage na.

Daar wij deze kopij zoo spoedig mogelijk naar de drukkerij zouden willen zenden zou het erg prettig zijn wanneer wij de tekst van Uw redevoering, uitgesproken t.g.v. de receptie van den heer Stols per omgaande van U zouden mogen ontvangen. De heer 's-Gravesande doet dus nogmaals een dringend beroep op Uw medewerking.²

In afwachting van Uw bericht, gaarne,

met de meeste hoogachting

G.H. Priem

Met excuses, dat ik een brief voor Zuid-Afrika op Engelsch briefpapier schrijf, doch ik heb geen luchtpostpapier met een Hollandsche kop.³,⁴

1 Geschreven op briefpapier van A.A.M. Stols, Publisher, The Hague (Netherlands). Head-Office: Bildersstraat 8. Administration-Office: Van Blankenburgstraat 71.

2 De bijdrage van Greshoff aan het Liber amicorum voor Stols luidt: ‘Toen Stols in Februari 1947 zijn zilveren bruiloft met de Typografie vierde, was het mij gegeven hem toe te spreken. De enkele woorden, welke ik voor die gelegenheid op papier zette, gingen tijdelijk verloren. Wie een zwervend leven leidt, kan niet altijd de gewenschte ordelijkheid betrachten. Toen ik ze, onlangs, terugvond, voldeden ze mij niet. Wat met warmte en overtuiging gezegd wordt, verliest veel van zijn waarde als men het nuchter gedrukt ziet. Wanneer ik deze text hier weergeef, dan acht ik mij verplicht er aan te laten voorafgaan dat ik daarin wel recht deed wedervaren aan den uitgever, doch niet aan de kameraad, wel aan de kunstenaar, niet aan den mensch. Ik heb gelegenheid gekregen Stols, geheel buiten het vak om, te leeren kennen als een offervaardig vriend. En in een aangelegenheid waarin ik hem pijn moest doen, heeft hij een onbaatzuchtigheid en een ruimheid betoond, welke ik niet licht vergeten zal. De waren vriendschap wordt door moeilijkheden en botsingen niet aangetast, doch gelouterd. En ik gevoel mij aan Stols verbonden, niet alleen door onze gemeenschappelijke bewonderingen en onze gedeelde geestdrift voor het boek en de boeken, doch ook door onze verschillen van meening en opvatting. Twee menschen die elkander oprecht waardeeren behoeven geen tegenstellingen te vreezen, wetende dat hun genegenheid ze alle overbrugt. Er bestaat nu eenmaal een overbrekelijk verband tusschen de mensch en zijn werk. En Stols zou nooit in staat geweest zijn om een zoo rijk en rijkgeschakeerd levenswerk op te bouwen, indien hij niet over groote menschelijke hoedanigheden beschikte. Ongeveer aldus sprak ik op Stols' gedenkdag: Het zij mij vergund enkele woorden tot Stols te richten en ik meen het recht daartoe te hebben omdat ik getuige was van zijn geboorte als uitgever. Het is dus nu vijf en twintig jaar geleden, dat ik toevallig een boekje in handen kreeg, een tekst van Vondel, eenvoudig en helder gedrukt, door een mij en ons allen onbekende jongeling. Nu het algemeen typografisch peil, mede dank zij Stols, in dit land een tijdlang zeer bevredigend was en het, in mindere mate, nog is, kan het misschien eenigszins verbazen dat toen een zoo simpel drukwerkje de aandacht trok. Maar kort na de vorige wereldoorlog zaten wij nog midden in de strijd om het schoone boek en in de jonge man, die Vondel's “Aanleidinge ter Nederduitsche Dichtkunst” zoo kiesch en met zoo zuivere smaak uitgaf, vermoedden wij een medestander. Wij konden echter niet vermoeden wélk een medestander hij zou worden! Ik schreef Stols een briefje en ik geloof dat onze eerste ontmoeting plaats had ten huize van Van Krimpen. De jonge boekkunstenaar bleek student in de rechten te zijn, doch zonder een bijzondere voorliefde voor dat vak. Er zijn oogenblikken geweest in zijn leven, waarin Stols het betreurd heeft, de studie der rechten opzij geschoven te hebben om zich geheel aan drukkunst en uitgeverij te wijden. Vooral omdat hij over de gaven beschikte om in meenig ambt uit te blinken. Doch deze oogenblikken waren zeldzaam. Hij heeft altijd geweten, wat wij állen weten, dat zij, die een roeping in dit leven hebben, zich door niets mogen laten afbrengen van wat hun wezenlijke levenstaak is. Stols nu is geboren met één bestemming, met één doel: het maken van mooie boeken. Dát doel is hij nooit ontrouw geworden. Hij heeft zich door niets laten weerhouden om, ook onder de ongunstigste omstandigheden en in de moeilijkste tijdperken van een leven dat rijk was een moeilijkheden, mooie boeken te maken. Zij die Stols van nabij kennen wéten, dat hij zeer donkere momenten gekend heeft. Hij heeft gestaan voor zware beslissingen, heeft tegenstand en onbegrip moeten overwinnen en zware vraagstukken hebben zich in de loop der jaren aan hem voorgedaan. Hij had te kampen met tegenslag zoo bitter dat niemand er zich over verbaasd zou hebben, wanneer hij, ontmoedigd, er het bijltje bij had neergegooid. Maar zijn innerlijke drang bleek sterk genoeg om alle weerstanden te overwinnen en niets bleek in staat hem te beletten door te werken aan zijn heerlijke taak. Van het eerste oogenblik af, dat ik mij in het letterkundig leven begeven heb, leefde daar de legende van de schatrijke uitgever, die zich volzoog met het bloed van de arme schrijvers. Ik zal niet ontkennen dat er, over het algemeen, meer rijke uitgevers dan rijke schrijvers zijn, doch de ingewijden weten, dat in de jaren van Stols' strijd om het bestaan, die nu gelukkig ver achter hem liggen, hij dikwijls de armoede van zijn armste auteurs deelde. Geen onzer is boven kritiek verheven en Stols is, als wij allen, dikwijls terecht, dikwijls ten onrechte bekritiseerd. Maar niemand zal ooit met recht van hem kunnen zeggen, dat hij geldelijke overwegingen vóór ideeën en idealen deed gaan. We hebben hier niet voor ons liggen een volledige fondsenlijst van Stols, een opgave van alle titels die hij in die vijf en twintig jaar heeft uitgegeven, maar ook zonder die lijst weten wij allen, dat tachtig procent daarvan werd uitgegeven, en zonder aarzeling, met oprecht plezier werd uitgegeven, in weerwil van het feit, dat hij, zoo goed als iedere vakman wíst, dat er van winst geen sprake kón zijn. Het aantal jonge schrijvers die aan Stols hun eerste kennismaking met het publiek te danken hebben is dan ook legio. Hij heeft voor tientallen beginnelingen de weg gebaand, niet alleen door hun eerste proeven te drukken, maar méér nog door het prestige dat hij daaraan verleende. Stols heeft het fonds, waarmede hij een wereldnaam vestigde, alléén kunnen opbouwen doordat hij naast een typograaf van beteekenis, een man is met een groote belezenheid en wat meer zegt een scherp oordeel. Hij heeft zich gelukkig herhaaldelijk vergist, daarmee bewijzende dat hij een levend mensch is. Niet al zijn boeken zijn typografisch geslaagd, niet al zijn teksten zijn even gelukkig gekozen; doch ik tart een ieder naast dat van Stols een ánder fonds te noemen, dat bij gelijke omvang zoo weinig vergissingen telt. Hij heeft allereerst vele uitnemende Nederlandsche teksten gedrukt en herdrukt; maar ook Engelsche, Amerikaansche, klassiek Duitsche, Spaansche, Italiaansche en natuurlijk bovenal Fransche. De Fransche litteratuur van verleden en heden heeft zijn groote liefde, hij kent die tot in alle onderdeelen als weinig anderen en als weinig anderen ook is hij thuis in de geheimen van het letterkundig leven van Frankrijk. Alles wat Stols doet, doet hij grondig en met smaak. Ik wensch er hier vooral op te wijzen, dat hij een uitnemend stylist is en dat zijn vertaling van Monsieur Teste van Paul Valéry een stuk prachtig Nederlandsch proza is geworden. Hij publiceerde op het gebied van zijn vak verschillende waardevolle beschouwingen, maar daarnaast leverde hij niet minder belangrijke bijdragen op het gebied van zijn groote liefhebberij: geschiedenis, in het bijzonder genealogie en heraldiek. Vijf en twintig jaar lang heeft Stols de strijd volgehouden en hij heeft thans de voldoening te weten dat zijn verdiensten erkend, zijn werk gewaardeerd en bewonderd wordt. Het fonds Stols met zijn kleine inzinkingen en hooge stijgingen vormt een uniek en onvervangbaar geheel. Het vertegenwoordigt een belangrijk deel Nederlandsche cultuur en het oefende een groote invloed uit, niet alléén binnen onze landsgrenzen. Het is met invloeden zóó, dat zij die ze ondergaan er maar liefst over zwijgen. Ik wensch dit zwijgen te verbreken. Het moet geweten en erkend worden, dat Stols' veelzijdige kennis en zekere smaak de Nederlandsche typografie, neen de Europeesche, nawijsbaar duidelijk beïnvloed heeft. En in dit verband noem ik dit grootsche monument van drukkunst, dat de wereld aan Stols dankt: de Molière die hij voor de Compagnie Typographique maakte. Deze zes monumentale deelen zullen tot in lengte van dagen door alle liefhebbers gezocht en met goud betaald worden, als het edelste en schoonste wat de drukkunst in de twintigste eeuw heeft voortgebracht. Velen hier bijeen moeten Stols dankbaar zijn. Om te beginnen zijn auteurs, voor zooverre zij niet aan accuut geheugenverlies lijden, en de beginnelingen die aan hem te danken hebben dat zij op waardige wijze in het letterkundig leven werden binnengeleid. Dan de jonge drukkers, die in zijn voorbeeld aanleiding vonden zelf te zoeken en te streven naar nieuwe typografische uitdrukkingsmogelijkheden. Dan de ware boekenliefhebbers in de geheel wereld, die de beste, duurzaamste, belangrijkste stukken uit hun verzameling uit zijn handen ontvingen. En tenslotte het geheel Nederlandsche volk. Er wordt in de laatste tijd meer dan ooit te voren aandacht besteed aan de verspreiding van de Nederlandsche cultuur in het buitenland. Lang voor de overheden dit vraagstuk ter hand namen had Stols, door eigen bekwaamheid en arbeid, reeds de aandacht van het buitenland op zichzelf en dus ook op Nederland gevestigd. In Frankrijk en België, in Engeland en in Amerika, overal waar ik geweest ben, heb ik gemerkt dat er geen kenner is die niet, mede dank zij Stols, de Nederlandsche typografie als een der edelste uitingen van het Nederlandsche ambacht kent. Stols heeft méér dan iemand anders gewerkt voor de eer en de faam van zijn land en ik spreek namens u allen [,] daar ben ik van overtuigd, wanneer ik de wensch uit dat zijn land, ons aller land, zijn wezenlijk groote verdienste zal erkennen en eeren gelijk wij dit thans doen. Stols heeft, ik zei dit reeds in den aanvang, het lot van vele kunstenaars gedeeld, ook hij heeft zware offers moeten brengen terwille van zijn werk, ook hij is door donkere perioden heengegaan terwille van zijn ideaal. Dit was hem niet mogelijk geweest indien hij daarbij niet had mogen rekenen op de steun van zijn vrouw. Het vele, groote, schoone werk dat Stols volbracht heeft, had hij niet kunnen volbrengen wanneer hij niet zeker was geweest dat zíj zijn idealen deelde en dat ook zíj bereid was offers te brengen. Zij heeft onwankelbaar vertrouwd in hem, in zijn groote gaven, zijn werkkracht, zijn levensliefde, zij heeft vertrouwd in de waarde van de zaak waar Stols voor vocht en voor vecht. En uit dat vertrouwen putte Stols zijn kracht in het verleden en zal hij in de toekomst zijn kracht putten. Ik eindig met de wensch, dat als ik het moede hoofd heb neergelegd, een nieuwe groep van boekenminnaars en schrijvers zal gereed staan om met dezelfde innigheid en hartelijkheid Stols geluk te wenschen met zijn vijftigjarig jubileum! Met andere woorden en minder omslachtig: wij wenschen Stols nog op zijn minst vijf en twintig jaar van vruchtbaren arbeid ten bate van alle aanwezige en toekomstige minnaars van de schoone letteren en het schoone boek, ten bate van Nederland's faam in den vreemde. En voor zijn eigen levensgeluk!’ (Stadsbibliotheek Haarlem, archief-Stols, omslag Liber Amicorum 1947.)

3 Zie n.1.

4 Op de brief komt als kenmerk voor: ‘'s-Gr./Pm. typ’.