Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

672. J. Greshoff aan A.A.M. Stols, 7 januari 1946

strikt vertrouwelijk

[Kaapstad] 7 Januari 46

Beste Sander,

Je brieven van 9 Dec. komen zoo juist binnen. Op de Ikarosgeschiedenis antwoord ik je morgen. Daar moet ik een nacht over slapen.

Ik antwoord nu over z.a.¹

Om te beginnen dit. Ik zelf heb hier nooit een cent kunnen verdienen en ben dus verplicht om vrijwel blut eind 46 of begin 47 naar Brussel terug te keeren. Bovendien zou ik hier, ook al bood men mij een betrekking aan, niet willen blijven omdat dit een geestelijke dood beteekenen zou. Ook Kees die zoo je weet thans lector aan de Univ. Kaapstad is, wil eind 46 wèg, op avontuur, omdat hij gevoelt dat hij hier verstikken zou. Als je niet de ervaring ervan hebt, kun je je niet voorstellen, welk een vreemde, verlammende indruk er uitgaat van het ‘vèr-weg’ zijn. Dit land ligt op een uithoek, is een vergeten oord. En gedurende de oorlog is er een kunstmatige levendigheid ontstaan, die langzaam afebt.

1 Zie voor de uitgeverij in Zuid-Afrika in deze periode in het algemeen: Beknopt oorsig van die Afrikaanse uitgewery, in P.J. Nienaber, Bibliografie van Afrikaanse boeke (6 april 1891-6 april 1943), Johannesburg 1943, p. 53-79; en C.F.J. Muller, Sonop in die Suide. Geboorte en groei van die Nasionale Pers 1915-1948, Kaapstad 1990.

[p. 21]

Jouw mogelijkheden hier lijken mij nìet groot. Ten eerste hangt alles af van het kapitaal, dat je achter je hebt en van het feit of je dit moogt uitvoeren!

1. De uitgeverij, d.w.z. de eenigzins serieuze, is in handen van twee firma's J.L. van Schaik Pretoria²

De Nationale Pers Kaapstad, Bloemfontein etc.³

Verder worden enkele boekjes uitgeven[lees:uitgegeven] door Constantia (G. Bakker) Johannesburg.

Het lijkt mij uiterst moeilijk om, gezien het feit dat er nog tientalle kleine of liever vulgairdere firma's zijn, aan Afrik. auteurs te komen. Zij die populair zijn en groote oplagen maken (romanciers als b.v Chr.van den Heever⁴ of speurromanschrijvers als Joh.v.d. Post⁵) geven hun nieuwe boeken eenvoudig aan de meestbiedende. Het is een gewone brutale, amerikaansche manier van zaken drijven, waarbij van kunst of geestesleven geen sprake meer is. De boeken zien er schandelijk uit, doch het publiek vraagt niet beter, wènscht niet beter en men maakt oplagen van meerdere tienduizendtallen welke grif verkocht worden. Dan zijn er de serieuze auteurs.

Van Wijk Louw. } Nationale Pers

W.E.G. Louw. } Nationale Pers

D.J. Opperman⁶ } Nationale Pers

Marie Rothman⁷ } Nationale Pers

Uys Krige } Nationale Pers

Elisabeth Eybers⁸ } Nationale Pers

en enkele anderen.

Deze publiceeren weinig en zijn vrijwel alle vast verbonden en denken er niet aan weg te gaan bij hun firma

Je zoudt dus wèl eens een aardige text kunnen krijgen (misschien?) maar toch nooit genoeg om een normaal bedrijf op te vestigen. De a.a. zijn alle nogal sterk nationalistisch gezin[+d] en niet erg geneigd om ‘vreemdelingen’ aan te moedigen of te steunen.

Nu zou je Engelsche, Nederlandsche, Fransche etc. boeken kunnen publiceeren

Maar:

1.	hier is geen enkele drukkerij die ook zelfs maar kan maken wat wij demi-luxe noemen. Aan iets als Ursa Minor valt hier niet te dènken, in de verste verten niet.
2.	is de binderij vèr beneden de drukkerij.
3.	^9is het drukken hier ± 25 a 30% duurder dan in Engeland, waar, het weer duurder dan in Nederland is. Ik heb hier naast mij liggen een simpel uitgevoerd dichtbundeltje in het Engelsch van 32 blz: kosten van zetten en drukken 850 glden! (End and Beginning door David Lewis)^10

2 De uit Weesp afkomstige Johannes Lambertus van Schaik (1888-1965) had in 1914 in Pretoria een boekhandel opgericht. In 1916 was aan de boekhandel een uitgeverij toegevoegd. De boekhandel en de uitgeverij waren in 1938 weer gescheiden. Sinds 1944 voerde Van Schaiks zoon, Jan Jacob van Schaik (geb. 1917), mede de directie van de uitgeverij.

3 Nasionale Pers Bpk. was in 1915 te Kaapstad opgericht. De uitgeverij was uitgever van Die Burger en Die Huisgenoot. Later zou de firma filialen vestigen in Bloemfontein en Port Elizabeth, waar ze de dagbladen Die Volksblad resp. Die Oosterlig uitgaf. De Nasionale Pers was nauw verbonden met de Nasionale Party. (Zie C.F.J. Muller, Sonop in die Suide. Geboorte en groei van die Nasionale Pers 1915-1948, Kaapstad 1990.)

4 Christiaan Maurits van den Heever (1902-1957) was hoogleraar Afrikaans en Nederlands aan de Universiteit van de Witwatersrand te Johannesburg. Zijn romans hadden het leven op het Zuidafrikaanse land als onderwerp. Van den Heever werd als voorloper van de zgn. ‘Digters van Dertig’ (Elisabeth Eybers, Uys Krige, N.P. van Wyk Louw en W.E.G. Louw) gezien.

5 Nadere gegevens over Joh. v.d. Post zijn niet achterhaald.

6 Diederik Johannes Opperman (1914-1985) was in 1945 gedebuteerd met de bundel Heilge beeste. Opperman was in januari redacteur van Die Huisgenoot geworden.

7 Maria Elizabeth Rothmann (1875-1975) publiceerde onder het pseudoniem M.E.R. Zij was redactrice van het dagblad Die Burger, waaraan ook Greshoff meewerkte.

8 Elisabeth Françoise Eybers (geb. 1915) was in 1936 gedebuteerd met Belydenis in die skemering. Zij werd tot de ‘Digters van Dertig’ gerekend. (Zie n.4.)

9 Op de brief is bij punt 3, waarschijnlijk door Greshoff, in potlood bijgeschreven: ‘Verkoopsprijs 6 of 7 shilling’.

10 End and beginning. A poem* door David Neville Lewis (geb. 1924) was in 1945 bij Constantia te Johannesburg verschenen.

[p. 22]

De bundel van Liesbeth Eybers, die ik je zend, is het uiterste maximum wat hier met oneindige moeite en hoge kosten te bereiken valt.¹¹

Een ZAfr. ‘Halcyon’ is dus onmogelijk. Het werk dat hier geleverd kan worden, wordt door geen enkele kenner in Europa en Am. geaccepteerd.

Summa Summarum. In de uitgeverij is heel misschien iets te doen, wanneer je er niet om geeft wàt je uitgeeft en over zooveel geld beschikt dat je de ingevoerde, zeer kapitaalkrachtige uitgeversbedrijven, behoorlijk kunt over bieden.

[2] De Boekhandel.

In 1940 was hier met een nieuwe bekwaam geleide Boekhandel een fortuin te verdienen. Constantia die in 43 begon heeft zeer goede zaken gemaakt. Maar zooals het altijd gaat: de welvaart laat de concurrentie als paddestoelen uit de grond schieten. Nu zijn Kaapstad en Johannesburg overladen met boekhandels en het vet is van de ketel. Bovendien is er geen uitzicht op het verkrijgen van winkelruimte in de eerstkomende 2 jaren. Voor sleutelgeld op goede stand wordt in Joh.burg tot 5000 pond! ½ ton in Nederl geld gevraagd en betaald!!!

[3] Blijft. Typografisch adviseur.

Daar ligt míjns inziens de eenige kans.

JLvSchaik zoekt een ervaren Nederl bedrijfsleider.

Maar:

a.	Pretoria is een ellendig oord. Zoo aangenaam als Kaapstad is, zoo afschuwelijk is Pr. Er heerscht een geestesgesteldheid, waar je je eenvoudig geen voorstelling van vormen kunt. Bovendien ver wèg (2½ dag sporen van Kaapstad), ongezellig, kleindorpsch. etc.
b.	vSchaik is een fatsoenlijk, rijk welvarend, strengchristelijk man (ik ben zeer bevriend met hem), maar onmogelijk eigenwijs en lastig om mee te werken. Hij zegt dat hij om advies dringend verlegen is, maar als puntje bij paaltje komt, verkiest hij toch zijn eigen wansmaak! Constantia kan een kracht van jouw kaliber niet bekostigen en heeft er bovendien geen werk voor.

Blijft de Nationale Pers. Enorm lichaam, bulkend van het geld. Uitgeverij onder leiding van dr Alberteijn[sic], rustig, beschaafd, ontwikkeld man, doch volkomen onkundig van het vak, een rechtschapen beunhaas.¹²

Drukkerij onder leiding van een zekere Snoek Oud-Nederlander, onbekwaam, zonder smaak, zonder onderscheidingsvermogen en eigenwijs.¹³ Staat op de drempel van het pensioen en tracht zijn zoon¹⁴ er in te duwen.

De Snoeken (vader en zoon) zijn geestdriftig produitsch. De geheele Nationale Pers is mild[?] anti engelsch en heel bescheiden en voorzichtig toch nog wel een klein pietsie produitsch, althans ‘neutraal’. -

Om tot een besluit te komen.

11 De tweede druk van Elisabeth Eybers, Die vrou en ander verse was eind 1945 verschenen bij Constantia te Johannesburg en J.H. de Bussy te Pretoria. De bundel was gezet uit de Bodoni en in november 1945 in een oplage van 1000 exemplaren gedrukt bij drukkerij Hortors Bpk. te Kaapstad. Typografie en omslagontwerp waren van de hand van Pieter Byl. De eerste druk was in juli 1945 verschenen.

12 Christiaan Fick Albertyn (geb. 1909) was sinds 1932 bij de Nasionale Pers in dienst. Sinds 1944 was hij directeur van de in dat jaar opgerichte uitgeefafdeling in Kaapstad. Van 1954 tot 1958 zou hij de tijdschriftenafdeling onder zijn hoede hebben.

13 De drukkerij van de Nasionale Pers in Kaapstad stond sinds 1923 onder leiding van C. Snoek. De geschiedschrijver van de Nasionale Pers noemt hem ‘die uiterst bekwame C. Snoek’. Snoek was in 1944 directeur geworden. (Zie C.F.J. Muller, Sonop in die Suide, Kaapstad 1990, p. 506.)

14 Niet nader geïdentificeerd.

[p. 23]

De volgende wegen staan je open:

1	een uitvoerig schrijven te richten tot de heer J.L. van Schaik Libri Gebouw Kerkstraat Centrum Pretoria (Transvaal) Zuid Afrika.
2	id. tot de directie van Die Nasionale Pers, Keeromstraat, Kaapstad k.p. Zuid-Afrika.

Dat verplicht je verder tot niets. Als hun antwoorden je niet aanstaan, zeg je beleefd doch beslist ‘dank-ie’.

Zie je kans hier het een jaar of vier uit te zingen, m.a.w. kun je gedaan krijgen dat de baten uit je Nederlandsche zaak naar z.a. overgemaakt worden, dàn kun je ter plaatse alle mogelijkheden zelf onderzoeken. Ik zeg zulk een lange termijn, omdat het absoluut noodzakelijk is je eerst hier ‘in te werken’ hetgeen heel langzaam gaat, voor je iets bereiken kunt. Om met je gezin hier eenvoudig doch behoorlijk te leven, heb je noodig per maand: 75 pond.

Moeilijk zal het zijn huisvesting te vinden.

En je zin voor wat luxe kennende zou ik zeggen 80 à 85.

Nu valt me nog iets in.

De meeste kans geef ik je wanneer je (volledige levensloop)¹⁵ zeer uitvoerig met alle details en specimina van werk, schrijft aan

Director of The Cape Times¹⁶

Sint Georges Street

Cape Town c.p.

South Africa.

(Stinkend rijke firma beste ochtendblad in het land)¹⁷

in het Engelsch.

Als dit lukt, dan zorgen zij meteen voor je visum en verblijfsvergunning. Zij zijn zéer machtig

The Cape Times heeft de eenige ongeveer Europeesche drukkerij in z.a. Leveren behoorlijke kleurendruk. Doch missen[?] typografische traditie en smaak.

Van alles wat ik voorstelde heb ik alleen eenig vertrouwen in een brief (in het Engelsch) aan de Cape Times.

Stuur een doorslag van de brief aan

den heere D. Goudsmit¹⁸

p/a Consulaat der Nederlanden

Bostonhuis

Strandstraat

Kaapstad k.p.

Zuid Afrika

met vriendelijk, doch dringend verzoek de Cape Times op te bellen, ter aanbeveling, nadat hij (Goudsmit) mij om inlichtingen heeft gevraagd.

15 De zinsnede ‘(volledige levensloop)’ is boven de regel bij deze passage bijgeschreven.

16 De Cape Times was een in 1876 gesticht ochtendblad. Het stond sedert 1944 onder redactie van Victor Norton.

17 De zinsnede ‘(Stinkend rijke firma beste ochtendblad in het land)’ is in de marge van deze alinea bijgeschreven.

18 David George Goudsmit (1890-?) was in september 1946 aangetreden als waarnemend consul. Hij was voorheen werkzaam geweest op het Handelsbureau voor Nederland en Koloniën te Kaapstad en als vertegenwoordiger van de Nederlandsch-Zuidafrikaansche Vereeniging.

[p. 24]

Van de opstelling en de volledigheid van je brief hangt veel af.

Wat de boeken betreft, welke je voor mij hebt: stuur die gerust in postpakketten. Ik kreeg er tallooze in goede orde zoowel uit Nederland (van Van Kampen en Meulenhoff) als uit België (van Angèle).

Ik brand van verlangen om de boeken te aanschouwen.

Het meest naar de vier plaketten van J.C. Bloem¹⁹

Tot spoedig dus over iets anders,

veel liefs v h. tot. h.

geheel je

Jan

Voordeelen van Kaapstad: prachtige ligging, heerlijke omgeving, natuurschoon, gezondheid, verrukkelijk klimaat

Univ. voor de kinderen en voor hen, hier zeker een toekomst vooral in technische en administratieve beroepen

Een ideaal land voor jongelui die niet, aan kunst en letteren verslingerd zijn.

19 Behalve op de bundel Sintels (zie br.671 n.14) doelde Greshoff waarschijnlijk op de volgende publikaties van J.C. Bloem bij Stols: Over het verlangen dat in september 1941 bij A.A.M. Stols, Uitgever te Rijswijk was verschenen. Het essay was in juli 1941 naar ontwerp van Stols gedrukt bij Meijer's Boek- en Handelsdrukkerij te Wormerveer in een oplage van 250 genummerde exemplaren. De eerste druk was onder de titel Het verlangen in 1924 als tweede deeltje in Stols' reeks To the Happy Few verschenen;
Over poëzie dat in mei 1924 was verschenen bij A.A.M. Stols, Uitgever te 's-Gravenhage. Het essay was in december 1941 naar ontwerp van Stols gedrukt bij n.v. Drukkerij C. Blommendaal te 's-Gravenhage in een oplage van 500 exemplaren; en
Enkele gedichten dat in mei 1942 bij A.A.M. Stols, Uitgever te 's-Gravenhage was verschenen. De bundel werd voorafgegaan door een inleiding van Bloem. Ze was in februari 1942 naar ontwerp van Stols gedrukt bij n.v. Drukkerij Trio te 's-Gravenhage in een oplage van 1000 exemplaren.