Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

671. A.A.M. Stols aan J. Greshoff, 31 december 1945

Den Haag, 31 Dec. 1945

Beste Jan,

27 Dec. ben ik uit Londen teruggekeerd. Ik had er het voorrecht met je schoondochter¹ kennis te maken en Jan en haar te lunchen te hebben. Wat een uitermate gezellig paar! Jan heeft een lotje uit de loterij getrokken. Een dergelijke vrouw wensch ik voor mijn jongens en ik hoop, dat ze deze in Zuid-Afrika zullen vinden, want ik blijf bij mijn plan naar Kaapstad te gaan, als mij de mogelijkheid geboden wordt. Na den dood van mijn vader ben ik in het bezit van een heel klein beetje onroerend goed gekomen, waarvan mijn moeder weliswaar het vruchtgebruik heeft, maar dat ik zou kunnen verkoopen om onze reis + de eerste installatiekosten in Kaapstad te betalen. Ik wacht met spanning op je antwoord om te weten of er voor mij een werkkring te vinden zou zijn, of dat boekhandel + eigen uitgeverij bestaansmogelijkheden kunnen opleveren: ik moet mijn drietal nog behoorlijk onderdak brengen (in het ‘leven’); Eva zit nu 4^e Gymnasium, Sander 3^e Lyceum en Frans 1^e. Daar zit dus al eenig schot in. Verder wilde ik onder leiding van mijn 1^e assistent Arie Bornkamp - een aardige en actieve jongen - mijn kantoor in Den Haag aanhouden, om van daaruit te kunnen fabriceeren en exporteeren. Hier werk ik nu veel met Mouton en ook wel wat met Meijer-Wormerveer. Met Boosten & Stols (te) weinig; doordat zij Sept. '44 al bevrijd waren, hebben zij enorme orders uit het Zuiden gekregen, o.a. een weekblad voor de Staatsmijnen, 45.000 ex.² En zij kunnen geen personeel bij krijgen. Enfin, langzaamaan zal ook daar wel weer de normale weg worden gevonden.

Ik maak mij nu ook vrij van Nijgh & van Ditmar zoodat ik dan doen kan wat ik wil en wèg kan als het mij belieft. Piek is een domme man, na den dood van

1 Nancy Baines.

2 Door Beheer der Nederlandsche Mijnen werd Steenkool, Bedrijfstijdschrift van de Nederlandsche Mijnen uitgegeven. Het stond onder redactie van Bern. J.M. Bekman en verscheen van december 1945 tot december 1955. Het tijdschrift verscheen maandelijks.

[p. 19]

Zijlstra is de litteraire uitgeverij hard achteruit geboerd. Van der Waals is zeer competent maar weinig ondernemend en erg bang voor Piek. Ik ben blij mijn baan daar er aan te kunnen geven.

Bij mijn terugkomst vond ik hier je brieven van 4 Nov uit Pretoria en 10 Dec uit Kaapstad.

In Januari bij het maken der verkoopsstaten over 1945 zal ik je meteen opgeven wat ik je schuldig ben.³ Van den verkoop van je uitgaven van B & S (die ik sedert een 2 tal jaren exploiteer) kan ik je ook opgeven wat er verkocht is en ik zal hun vragen welke % je krijgt.⁴ Dan maak ik alles aan Huib over.

Wat nu Ikaros betreft: daarover heb je mijn brief al ontvangen, waarin ik je mededeelde dat ik de zaak zal laten rusten totdat we het eens zijn over òf laten doorgaan, òf vernietigen.

Ik kòn je geen toestemming vragen, omdat het boekje al in het voorjaar '45 was afgedrukt. Maar de binders lieten eeuwenlang wachten. Ikaros zou dus een verlaatte (!) clandestiene uitgave worden (zooals er nù nog zooveel verschijnen). Huib heeft je toch ook geen toestemming voor Catrijntje gevraagd (dat je in April '40 aan mij beloofd had).

Indien we vrij waren geweest, zou ik natuurlijk niets zonder een voorafgaande afspraak met jou gedaan hebben. Nù was dit onmogelijk. En je moest eens weten hoe men in Holland hunkert naar je gedichten. Er is hier niets meer van je te krijgen. Het liefst wil men natuurlijk je Gedichten, maar dat was door mij niet te doen, ik had er ook geen papier voor, tòèn. Enfin, we zullen binnenkort wel merken, wat je in New York, Afrika of... bij mij zult willen doen.

Vandaag ontving ik een aantal pakken met boeken uit Pretoria. Hartelijk dank! Ik heb er mij als een uitgehongerde op geworpen. Ik ben verrukt: na 6 jaar eindelijk weer nieuw werk van je te lezen!!! Het is de vreugde van het einde van dit jaar, en het zal mij dagenlang genot geven in 1946.

Tot mijn genoegen merk ik dat de pakjeszenderij dus weer mogelijk is. Ik zal je nu voor en na zenden wat ik sedert ons contact verbroken werd, heb uitgegeven. Ik zal het ook in kleine pakjes moeten doen. Heeft Huib je het zel[+d]zame ex. van ‘Devotions Particulières’ van Larbaud al gezonden? Zorg dat je het krijgt, want het is onvervangbaar en goud waard.

In de uitgeverij is het nog steeds druk en met 4 man personeel⁵ kòm ik er nog niet. Nu hoop ik maar op een goede secretaresse + nog 1 assistent. Het boek zal in ons land toch uiteindelijk wel winst boeken al zal er veel, heel veel van den enormen verkoop afvallen. Maar ‘het publiek’ is toch veel meer book-minded geworden en je staat verstomd wàt ze aan goede boeken lezen.

Helikon en De Vrije Bladen gaan nu ook weer bij mij verschijnen. Dan ga ik een blaadje uitgeven, gewijd aan de Fransche kunst en beschaving ‘Erasmus’⁶ en ook Halcyon gaat als jaarboek ‘in vier stukken’ verschijnen (ik kreeg geen papier voor dit ‘periodiek’!)⁷

3 In het bedrijfsarchief van Stols is een afrekening d.d. 9 januari 1946 ten belope van fl 11,60 achterhaald; voorts bevinden zich hierin lijsten ‘Uitbetaalde of nog te verrekenen auteursrechten en honoraria’ over 1945 en 1946, waarop Greshoff met in 1946 uitbetaalde bedragen van fl 228,14, resp. fl 925,- en fl 33,50 figureert. (Stadsbibliotheek Haarlem, archief-Stols, omslag Auteurshonoraria + Financiële Stukken.) Geen van deze bedragen stemt overeen met de door Stols in januari 1946 aan Huib van Krimpen gestuurde afrekening. Verkoopstaten van Stols uit deze periode zijn niet bewaard gebleven. (Zie br.679 n.19; en voorts br.664 n.1, br.679 n.17 en br.684, p. 49.)
Zie ‘Beste Sander, Do it now!’, Bijlage i voor de in de periode vóór 1940 bij Stols verschenen publikaties van Greshoff.

4 Vanaf 1943 had Stols het fonds van Boosten & Stols te Maastricht geëxploiteerd, omdat zijn eigen fonds uitverkocht raakte en de voorraad van Boosten & Stols werkeloos opgeslagen lag. (Zie voorts br.664 n.2.)

5 Op dit moment waren Arie Bornkamp, Pieter Petiet (1870-1953?), Hermien Stuurman (geb. 1925) en Jan Vermeulen (1923-1985) bij Stols werkzaam. Bornkamp stond op de loonlijst voor fl 100 per maand, Stuurman voor fl 140 en Vermeulen voor fl 100; het salaris van Petiet is niet achterhaald. (Stadsbibliotheek Haarlem, archief-Stols, omslag Personeel.)

6 De eerste, dubbele aflevering van Erasme, Révue Mensuelle Consacrée aux Relations Culturelles Franco-Néerlandaises zou in januari-februari 1946 bij Editions A.A.M. Stols te La Haye verschijnen. Stols zelf voerde de directie, waarbij hij zich liet bijstaan door een drietal correspondenten. Voor Frankrijk: Comité Erasme (Jo Boer 3, rue François 1^er, Parijs); voor Groot-Brittanié: Francis Hume, 10 Nevern Mansions, Nevern Square, Londen; en voor Zwitserland: Alfred Hoefliger, Bru par Grandson (Vaud). Het tijdschrift werd gedrukt bij Mouton & Co te 's-Gravenhage.
De in twee talen afgedrukte beginselverklaring in het eerste nummer luidde: ‘Tusschen Mei 1940 en Mei 1945 hebben de duitschers, na Nederland overweldigd te hebben, al het mogelijke gedaan om dit land onwetend te houden omtrent hetgeen er in de vrije landen en in het bijzonder in Frankrijk op cultureel gebied werd gepresteerd. De zeldzame nummers van Fransche week- en maandbladen, welke door de onoplettendheid der censuur tòch Nederland wisten te bereiken, stonden te zeer onder duitschen invloed om een betrouwbaren indruk te geven van wat er in werkelijkheid in Frankrijk op cultureel gebied werd gepresteerd. De Fransche kunsten, letteren en wetenschappen zouden en moesten uit Nederland worden gebannen; in de “Fransche” pers dier dagen kon men dan ook lezen, dat het met de germanisatie van Nederland al aardig vorderde! Niets is echter minder waar. De bezetters hebben nooit vermoed, dat Nederland de banden met Frankrijk tijdens den oorlog niet alleen nooit heeft verbroken, maar zelfs sterker aangehaald. Daarvoor zorgden, behalve die vrije Fransche radiozenders, over en weer de trouwe correspondenten, die langs vele wegen hun berichten wisten uit te wisselen. En in Nederland slaagden enkele uitgevers er met gevaar van hun leven in, door clandestiene uitgaven de belangsteling voor de Fransche letteren in leven te houden. Wat deze uitgevers en drukkers presteerden vormt niet het minst-glorieuze hoofdstuk uit de geschiedenis van het Nederlandsche verzet. Nu is dan eindelijk weer de tijd aangebroken, dat Frankrijk en Nederland hunne cultureele betrekkingen ongehinderd kunnen voortzetten! In Frankrijk bestaat er op ieder gebied voor Nederland een veel grootere belangstelling dan vóór 1940; in Nederland hunkert men, na vijf jaren de “zegeningen der “Kultur”” naar den geest en aan den lijve te hebben ondervonden, naar een hernieuwd contact met de Fransche beschaving; deze heeft immers voor Nederland steeds een weldoende invloed gehad. Het maandschrift “Erasme” stelt zich ten doel, de Nederlanders in te lichten over wat er in Frankrijk op cultureel gebied de aandacht trekt. Dat iedere beschaafde Nederlander Fransch leest, maakt het mogelijk artikels van Fransche schrijvers in de oorspronkelijke taal op te nemen. Over Fransche aangelegenheden zullen ook artikels in het Nederlandsch verschijnen. Daarnaast stelt “Erasme” zich tot taak, de Franschen in te lichten over de Nederlandsche kunsten, letteren en wetenschappen. Dit is echter niet zoo eenvoudig, omdat er weinig Franschen zijn, die Nederlandsch lezen. Daarom is “Erasme” aangewezen op Nederlanders die bij machte zijn Fransch te schrijven of vertalingen uit het Nederlandsch te brengen. “Erasme” is er zich van bewust, dat deze eerste nummers nog verre van het ideaal van “uitwisseling” staan: Frankrijk geeft hier méér dan het ontvangt. “Erasme” belooft echter beterschap en doet een beroep op allen, die kunnen medewerken aan het bereiken van het gestelde doel. “Erasme” heeft het volste vertrouwen in de goede resultaten van zeer nauwe Fransch-Nederlandsche cultureele betrekkingen. Beide landen zullen er wèl bij varen!’
Het Franse Comité Erasme, dat op het Parijse adres van Jo Boer was gevestigd, was geen initiatief van Stols, maar van Dolf Verspoor en Jo Boer. Op 13 september had Jo Boer aan Stols geschreven: ‘Dolf Verspoor heeft U, meen ik, reeds geschreven over het Comité Erasmus. Dit staat nu op pooten. Er is een Comité d'honneur gevormd, waarin zitting hebben genomen André Gide, André Malraux, le Comte Patrice de la Tour du Pin, terwijl Georges Duhamel en Professor Cohen op het oogenblik niet in Parijs zijn, maar zeer binnenkort zullen terugkomen en volgens Gide en Malraux zeer zeker hun medewerking zullen verleenen. Dit is dus de Fransche zijde. Van de Nederlandsche zijde heeft Jan Greshoff toegezegd. Verder had ik willen vragen of U en de heer Van der Waals in het eere-comité zitting zouden willen nemen, wat niet wegneemt, dat ik Uw directe medewerking [...] zeer noodig heb, zoodat U dus ook uitvoerend comité zou zijn. In het uitvoerend comité hebben zitting genomen: de heer Desgraupes, hoofd van Radio Monde, de radio-afdeeling van den Volkenbond, Jean Amerouche van “L'Arche”, de heer Maugée, hoofd van de litteraire afdeeling van de Editions Du Chêne. Verder wilde ik nog uitnoodigen Max-Pol Fouchet van “Fontaine” en Madame Touchard van de Radio-diffusion Française, sectie Noordelijke landen. Ikzelf ben redactrice aan deze beide radio's.’ In deze brief is geen sprake van het tijdschrift Erasme.

7 Zie br.667 n.32.

[p. 20]

Dit najaar verschenen niets als herdrukken bij mij + enkele niet-litteraire werken. In Januari komen gereed de Brieven van Rilke over Cézanne, vertaald door mevr. Sangster⁸ en een boekje over den Kunstzin der Eskimo's door A.J. de Lorm.⁹

Jany heeft een der 1000 guldensprijzen der regeering gekregen voor ‘Helena's Inkeer’ waarvan in Januari ook de 5^e druk bij mij verschijnt.¹⁰

Ik werk aan ‘In deze grootse Tijd’ van Eddy, aan de ‘Verz. Gedichten’ van Jan Campert, ingeleid door Claartje (die onlangs hertrouwd is met Mr. Wim Ivens, broer v.d. cineast),¹¹ aan ander werk van Jany,¹² van Keuls,¹³ Jacques¹⁴ &z. Jany, Jacques, Vic v.Vr. en Braat zijn bij de Koningin op de thee geweest.¹⁵ Dit zou een roman op zichzelf zijn!

Nu, Jan, dit is de laatste brief van het jaar. Ik wensch jullie allen ook uit naam van Greet en de kinderen heel veel liefs en het allerbeste in 1946. Laat Aty, als ze tijd heeft, Greet eens een woordje schrijven over leven en huishouden in Kaapstad. Wij verlangen èrg naar de oude gezelligheid van Brussel... het is ons eeuwige heimwee gebleven.

Als steeds je

Sander

8 Rainer Maria Rilke, Brieven over Cézanne zou in april 1946 verschijnen bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage. De titelpagina vermeldt 1945 als verschijningsjaar. Het boek was vertaald en ingeleid door C.W. Sangster-Warnaars. J.G. van Gelder had een woord vooraf geschreven. Het boek was in oktober 1945 gedrukt bij n.v. Boek- en Kunstdrukkerij voorheen Mouton & Co te 's-Gravenhage. Bertram Weihs had de omslagtekening gemaakt.

9 A.J. de Lorm, Kunstzin der Eskimo's. Ethnografische voorwerpen uit Oost-Groenland zou in maart 1946 bij Uitgeverij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage verschijnen. De titelpagina vermeldt 1945 als verschijningsjaar. Het boek werd gedrukt bij n.v. Boek- en Kunstdrukkerij v.h. Mouton & Co te 's-Gravenhage. De cliché's waren vervaardigd door Clichéfabriek Gravure n.v. te 's-Gravenhage. Het bandontwerp was van J.B. Aalbers.
De bioloog en kunsthistoricus Abraham Johannes de Lorm (geb. 1902) was van 1945 tot en met 1947, in welk jaar hij directeur van het Gemeentemuseum te Arnhem zou worden, conservator bij het Haags Gemeentemuseum. Daarvoor was hij verbonden aan de etnografische afdeling van het Onderwijsmuseum in Den Haag.

10 A. Roland Holst had de Verzetsprijs groot fl 1000 ontvangen voor de bundel Helena's inkeer. Deze prijs was beschikbaar gesteld door het departement van Onderwijs & Wetenschappen voor letterkundigen die zich bijzonder verdienstelijk hadden gemaakt tijdens de bezettingsperiode. Behalve Holst hadden ook Jan Engelman, Yge Foppema, Jan H. de Groot, K. Heeroma, H.M. van Randwijk, Fedde Schurer, Koos Schuur en Theun de Vries de prijs gekregen. (Zie br.667 n.23 voor vijfde druk van Helena's inkeer.)

11 Clara Eggink was op 7 november gehuwd met de jurist Henri jacques George (Hans) Ivens (1903-1971), dus niet met de medicus W.H.J. (Wim) Ivens (1895-1938). Wim Ivens was de oudere broer, Hans Ivens de jongere van de filmer George Henri Anton (Joris) Ivens (1898-1989). Hans Ivens had rechten in Amsterdam gestudeerd, waar hij zijn medestudenten Menno ter Braak en Henrik Scholte in contact met Joris Ivens had gebracht. Hans Ivens was tweede secretaris van de Filmliga geweest. Egginks huwelijk met Hans Ivens zou in 1950 ontbonden worden.

12 In juni 1946 zou de derde druk van Tusschen vuur en maan bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage verschijnen. De bundel werd in een oplage van 700 exemplaren gedrukt in het voorjaar van 1946 bij n.v. Drukkerij a.n.d.o. te 's-Gravenhage. De bundel bevatte de naar cliché's afgedrukte houtsneden van John Buckland Wright. Het gedeelte van de colofon dat betrekking heeft op de derde druk is afzonderlijk ingeplakt.

13 Pas in augustus 1947 zou het eerste deel van de Verzamelde gedichten van H.W.J.M. Keuls, Rondeelen en kwatrijnen, bij Stols verschijnen.

14 In september was bij A.A.M. Stols te 's-Gravenhage de bundel Sintels van J.C. Bloem verschenen. De bundel was gedrukt bij n.v. Drukkerij Trio te 's-Gravenhage. 10 exemplaren waren op Hollands gedrukt. Begin 1946 zou buiten medeweten van Bloem een niet als zondanig aangegeven tweede druk verschijnen. (Zie J.C. Bloem, Gedichten (ed. A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet), dl.2, Amsterdam 1979, p. 183.)

15 Op 18 december waren J.C. Bloem, L.P.J. Braat, A. Roland Holst en Victor E. van Vriesland bij koningin Wilhelmina op bezoek geweest om te spreken over hun ervaringen tijdens de oorlog.