Briefwisseling J. Greshoff - A.A.M. Stols

643. J. Greshoff aan A.A.M. Stols, 8 oktober 1939

Kaapstad 8 October '39

Beste Sander,

Je lange en prettige brief bereikte ons gisteren. Je ziet de post gaat deze dagen niet snel. Je schreef 10 September wat ik 7 October in mijn bezit kreeg. Ik was èrg blij weer eens iets van je te vernemen. Over het algemeen snakken we naar brieven en ze komen maar schaars door. Wat een toestand overigens en wat moet er van je zaak onder zulke omstandigheden worden? Bob vond het in '14 heerlijk om gemobiliseerd te zijn en ik geloof ook wel dat er wat aardigs in zit, wanneer je héél jong en ongetrouwd en zonder zorgen bent; maar in jouw geval vind ik het een héél ding en ik beklaag je van geanscherharte[sic]. De eenige troost is, dat er nu zeer zeker in de boekhandel niet veel zal omgaan en je nu ten minste een vast salaris krijgt. Wanneer word je eigenlijk kapitein? Heerlijk dat jullie nog nèt van Cagnes genoten hebben! Wat we maar niet begrijpen is, dat Greet met haar kindertjes nog steeds in Maastricht zit. Ik dacht, dat als de moffen binnenvallen, Maastricht er dadelijk bij zou zijn en dat ze dus achter de waterlinie in Bussum oneindig rustiger en veiliger zouden zitten. Je boft er nog bij, dat je bij een dokter zit, dan heb je in elk geval een aanspraakje. Kun je je werk en je correspondentie, volgens alle goede traditiën niet in het café afdoen??? In dit van godverlaten oord zijn geen café's in de ware zin des woords, alleen staangelegenheden, echte drankholen, en kattenkroegen. Iets rechtschapens, daartusschenin, iets voor ons soort menschen, is hier onbekend, teeken van volkomen barbarij.

[p. 426]

Je hebt gelijk, dat je je door Mok c.s. maar niet alles in je maag laat splitsen.¹ Het noodlot van die heeren is, dat zij van hun pen willen leven en geen Vestdijks zijn. Ze schrijven dus tegen de klippen op en de kwaliteit lijdt daar onder. Ik ben zéér benieuwd naar De Rattenvanger.² Wat betreft de vertaling van Teste:³ ik vind dat een verduiveld knap stuk werk. Het is om de dooie dood geen gemakkelijk werkje geweest! Het is bovendien zulk een rustig klaar Nederlandsch geworden. Weet je wat je nu eens vertalen moest: ‘Il y a Quarante Ans’ door M. Saint-Clair (nrf) = Mevrouw de Wed. Van Rijsselberghe.⁴ Je kent haar naam natuurlijk uit Gide's Jounal[lees: Journal].⁵ Dit boekje is een uniek meesterstukje. Met een kort naschrift van je kan het een prachtig klein uitgaafje worden. Lees het dadelijk, wanneer je het onverhoopt niet kennen mocht. Wij bezitten er hier 3 exx.! van: Jan jr, Kees en ik en we dwepen er om het hardst mede. Ik ben zéééér benieuwd naar die nieuwe romans.⁶ Geef Popelier opdracht ze mij dadelijk na verschijnen te zenden. je weet het adres? Alle boeken voor mij bestemd moeten gezonden worden aan de firma de Bussy, Rokin Amsterdam Afdeeling Zuid-Afrika,⁷ met de naam van J. Greshoff duidelijk op de verpakking vermeld. Dit is héél vriendelijk van die firma, want het bespaard allen die mij iets te zenden hebben véél kosten en moeite. Ik ontvang het dan van hun filiaal in Kaapstad. Ook de bundels⁸ zullen mij welkom zijn. Vooral Giza Ritschl!!!! Die ik vroeger weleens ontmoet heb!⁹

Wat betreft Ursa Minor wacht ik maar steeds op berichten van Bob, die van 12 Mei tot heden in alle talen van Babel zwijgt! Ik zou zeggen geef Vestdijk¹⁰ maar vast naar de zetterij, want hij zit er erg op te springen, dat het boekje verschijnt in zijn laatste brief, welke ik tegelijk met de jouwe ontving, dringt hij er nog sterk op aan.^* Ik zou liefst tot twaalf gaan, maar ik kan natuurlijk dit niet buiten Bob om beslissen! Kan jij hem bereiken en wat méér is, hem een beslissing in de richting van twaalf ontlokken? Probeer eens. Bob is de éénige van mijn vrienden, die niets van zich heeft laten hooren. Van Han krijg[:en] we gelukkig geregeld nieuws.¹¹ Die draak lijkt mij niet gek, hoewel ik op de klank afgaande ook wel iets voelen zou voor de Allaloewiet of de Nicjamiftiekar!¹² Als je er een over hebt, stuur hem dan mij maar!

Wanneer ik om op UM terug te komen bericht van Bob heb, direct of via jou zal ik dadelijk mijn kopij voor een deeltje gereed maken. Ik hoop maar dat die oude heer Houben dat baantje voor je kan vasthouden tot de mobilisatie voorbij is. Hij mag je geloof ik nogal en zal dat dus wel voor je willen doen.

Je zit daar benijdenswaardig - schrijf je. Inderdaad; van iets wat ook maar in de verste verte op oorlog gelijkt, is hier niets te bespeuren. Alles gaat zijn gewone gang, of liever buitengewone, want de wolprijzen zijn met meer dan 60% gestegen, zoodat er hier een geweldige boem gaat komen. De krant[+ en] zijn zijn[sic] héél kalm en geven weinig sensatienieuws. Maar het gekke is, dat deze rust mij alles behalve bevredigt!!! Je zou denken: wat zit hij daar rustig [:en] zalig. Ik dacht

1 Op 10 augustus had Stols aan Maurits Mok geschreven: ‘Je manuscripten “Drama aan Zee” en “Volksgericht” heb ik nauwkeurig gelezen en herlezen. Helaas kan ik er niet toe besluiten deze uit te geven. Dit besluit heb ik na lang wikken en wegen genomen. “Volksgericht” zal wel door Groot-Nederland worden aangenomen, hoewel ik sterk vermoed dat de critiek dit gedicht na “Exodus” en “Kaas en Broodspel” een teruggang zal vinden. Ik vind het gedicht zeer veel minder dan je vorig werk en voel er onder deze omstandigheden niets voor om er een afzonderlijke uitgave van te maken. “Drama aan Zee” is mij eveneens ontzettend tegengevallen. Ik vraag mij bij je proza wel eens af: is dat nu een dichter die schrijft, een dichter die dramatische spanningen zoo goed weet weer te geven. De taal van “Drama aan Zee” komt niet uit boven die van “Badseizoen” en is minder direct dan in “Figuren in het Zand”. Ik vind dat de “stijl” is opgebouwd uit een aaneenschakeling van zeer onpersoonlijke gemeenplaatsen. Het boek wordt daardoor niet leesbaarder dan een stapel zakenbrieven. Iedere lyriek, iedere romantische spanning ontbreekt erin.’
Mok antwoordde hem op 11 augustus: ‘[...] ik waardeer je openhartigheid, ook al is het niet aangenaam voor mij wat je schrijft. [...] Je hebt mij met veel enthousiasme binnengehaald, doch tot nu toe slechts teleurstellende resultaten bereikt. Dit heeft je ongetwijfeld uiterst sceptisch gestemd, ten aanzien van verdere uitgaven. Ik wil hiermee niet je critiek ontzenuwen, maar het staat voor mij vast, dat je een half jaar geleden, deze manuscripten met een ander oog hadt bekeken. Wat “Drama aan Zee” betreft, het werk heeft fouten, en deze zijn ook mij niet onbekend, maar met een “stapel zakenbrieven” zou ik het desondanks niet willen vergelijken.’

2 De rattenvanger van M. Mok die in Stols' prestigieuze reeks De Halcyon Pers verscheen.

3 De avond met den heer Teste van Paul Valéry.

4 ...Il y a quarante ans door M. Saint-Clair (ps. van van Marie van Rysselberghe-Monnon, 1866-1959) was in 1938 bij Gallimard te Parijs verschenen. Marie Monnon was de weduwe van de Belgische schilder Theo van Rysselberghe (1862-1926).

5 Op dat moment was het dagboek van André Gide nog maar gedeeltelijk, tot 1935, gepubliceerd. (Vgl. ‘Note de l'éditeur’ in André Gide, Journal 1889-1939, Paris 1970, p. 9.)

6 Zie br.642 n.13, n.14, n.15 en n.16.

7 In 1896 had J.H. de Bussy een Zuidafrikaans filiaal in Pretoria gevestigd, in 1901 gevolgd door een filiaal te Kaapstad, de Hollandsche Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h Jacques Dusseau en Co., dat was gevestigd in de Kerkstraat 3. Directeur in 1939 was C.L. de Bussy. Directeur van het filiaal in Kaapstad van J.H. de Bussy was een zekere Hutten, over wie Greshoff op 7 januari 1940 in zijn dagboek zou opmerken: ‘Hutten is kwaadaardig, bekrompen en onwetend, volkomen ongeschikt voor zijn betrekking [...].’ (Nederlands Letterkundig Museum, collectie-Greshoff, sign. g 785 h 1, Dagboek 1940.)

8 Zie br.642 n.17, n.18 en n.19.

9 Waar en wanneer Greshoff Giza Ritschl had ontmoet is niet achterhaald. Giza Ritschl was in 1896 in Nederland aangekomen en had enige tijd met Bas Veth samengewoond. Zij was onder meer bevriend met Frederik van Eeden, Victor E. van Vriesland en Hendrik de Vries.

10 Strijd en vlucht op papier .

* bandkleur hetzelfde paars van de Fabels²⁰ vooral precies hetzelfde

20 De kleur van het linnen van de omslag van Strijd en vlucht op papier is hard-blauw; er zijn ook exemplaren bekend met een lichtblauw stofomslag om een kartonnen band met een blauw linnen rug.

11 H.E. Nijkerk-van den Bergh, de echtgenote van M.B.B. Nijkerk.

12 Zie br.642 n.29.

[p. 427]

dat ook.... Vóór ik er zat. Ik ben met al mijn vezelen nog zoo innig met Europa verbonden, dat ik juist door die onverschilligheid hier geprikkeld word en onrustig door het gebrek aan uitvoerige berichtgeving. Nu zie je hoe wonderlijk de mensch geschapen is. In de rotzooi hunkerde ik naar het Eenzame Eiland en nu ik ergens zit, dat met het Eenzame Eiland te vergelijken is, hunker ik naar de rotzooi terug!!! We hebben een bijzonder aangename woning met groote tuin, tooverachtig uitzicht over stad en baai, ik heb een werkkamer zoo ruim en fraai als ik nog nooit voordien bezeten heb; en het weder is boven alle lof verheven.... en desniettemin gaf ik mijn heele bibliotheek, wanneer ik morgen op een zolderkamer in Amsterdam of in ZuidFrankrijk kon zitten. Rara, wat is dat? Ongedurigheid?? Neen, werkelijk niet? Het bewijst, dat (voor mij althands[sic]) geriefelijkheden, mooiweer en rust, de afwezigheid der vrienden niet kan vergoeden èn dat ik de Europeesche atmosfeer noodig heb om gelukkig te kunnen leven. Ik zet de tanden op elkaar en maak er het beste van maar zoodra ik de kans schoon zie, keer ik terug! Men zegt algemeen, dat na het eerste moeilijke jaar pas de waardeering voor ZA komt en dat men er dan niet meer vandaan wil. Misschien gaat het mij ook zoo; maar dat kan ik mij op dit oogenblik nog niet v[+ o]orstellen! Mijn eenige troost is de drukke omgang met N.P. van Wijk Louw,¹³ een goed dichter en kritikus, een alleraardigste kerel, op ons ontwikkelingspeil (iets zéér zeldzaams hier) en met gevoel voor humor (nog zeldzamer!). Hij is lector in de opvoedkunde aan de Universiteit hier en woont in onze buurt, hetgeen voor den omgang van veel belang is, daar de stad ongelooflijk ruim gebouwd is en men dikwijls met bus en treintjes meer dan anderhalf uur noodig heeft om iemand te bezoeken. Vandaar dat ieder een auto heeft. ZA heeft in verhouding tot de bevolking het[sic] m[+ e]este auto's nà de Ver.St. Wij kunnen er helaas niet aan denken, omdat de reis ons véél geld gekost heeft en de inkomsten maar schaars vloeien. Ik heb mijn Hollandsche medewerkingen behouden en we schrijven in plaatselijke kranten en weekbladen, die goed betalen; maar toch maken we ons wel eenige zorgen voor de toekomst. Jan en Kees zijn nu beiden ingeschreven aan de Universiteit: Jan afd Architectuur,¹⁴ Kees Fransch.¹⁵ Kees geeft nog al wat Fransche lessen, waarmede hij zich een maandgeldje van ongeveer veertig gulden vergaart en Jan maakt iets dergelijks uit zijn fotografie. Ze hebben hier twee beeldschoone flaarsen ontdekt van goeden huize, die van Fransche geboorte zijnde Fransch spreken.¹⁶ Deze omgang schenkt hun veel vermaak, hetgeen ik me begrijpen kan, al weet ik niet hoe vèr dit gaat! Twee werkelijk beeldschoone jongedochters, ‘nooiens’ zegt men hier! Engelsch spreken we zelden of nooit. Men kan hier volledig met Nederlandsch terecht. Met de kennissen spreek ik Nederlandsch en zij spreken Afrikaansch tegen mij. Het verschil is tenslotte zoo gering, dat dit nooit éénige moeilijkheid hoe klein ook, oplevert.

Verder hebben we veel aan een echtpaar Jacques en Hélène Malan,¹⁷ beide journalist, bijzonder geschikte ontwikkelde en wereldsche lieden. Zij wonen in Hout-

13 Met de Zuidafrikaanse schrijver Nicolaas Petrus van Wyk Louw (1906-1970) was Greshoff in contact gekomen via Gerrit Bakker. (Zie over de vriendschap tussen Van Wyk Louw en Greshoff: Jean Lombard, N.P. van Wyk Louw en Jan Greshoff, in Voortbestaan in gerechtigheid: dichten en denken van N.P. van Wyk Louw (ed. Jan Biezen et al.), Leiden 1985, p. 81-92.)

14 Jan Greshoff Jr. studeerde tot zijn mobilisatie in 1942 en vervolgens van 1945 tot en met 1949 architectuur aan de School of Fine Art & Architecture van de Universiteit van Kaapstad.

15 Kees Greshoff studeerde vanaf 1940 Frans aan de Universiteit van Kaapstad. Vanaf 1938 had hij in Brussel aan het Institut Solvay van de Université Libre de Bruxelles sociologie gestudeerd.

16 Wie deze Franse vriendinnen van Jan Jr. en Kees Greshoff waren, is niet meer na te gaan. (Med. C.J. Greshoff, Rondebosch.)

17 Het eerste bezoek dat Jan en Aty Greshoff na hun aankomst aflegden, gold Jacques en Hélène Malan. Jacques Malan was redacteur van het viertiendaags verschijnende blad Trek, Hélène Malan was redacteur voor vrouwenzaken van Die Huisgenoot.

[p. 428]

baai, ongeveer op 24 Km van hier in een ideaal huisje door een Holl. architect opgericht met een zeldzaam uitzicht op zee. Van Houtbaai komt de kreeft die hier zoo populair is. Een groote kost in Houtbaai 15 centen in Kaapstad een kwartje.

Ik ben met allerhande dingen bezig, maar het werk wil nog niet recht vlotten. Mijn hart en mijn hoofd hangen nog te zeer aan Holland en de vrienden. Heb je nog aan die opvolger van de Hanedekker geschreven, die zoo naief was om mijn gedichten te willen herdrukken???!!!¹⁸ Het tijdschrift voor Boekkunst ligt natuurlijk ook op zijn derrière.¹⁹ Als we nu maar na al deze ellende het voorrecht hebben Hitler kwijt te raken!

Schrijf, desnoods met potlood op je pottenkastje! Je kunt van antwoord verzekerd zijn!!! Schrijf Greet onze allerliefste en beste groeten en zelf sterkte en vele handen van geheel je

Jan

18 Bedoeld is uitgeverij W.L. Salm & Co te Amsterdam, die de reeks Kaleidoscoop van R.W. Haentjens Dekker had overgenomen. Er is geen correspondentie tussen Greshoff en Salm & Co bewaard.

19 De eerste aflevering van Halcyon zou in mei 1940 verschijnen.

20 De kleur van het linnen van de omslag van Strijd en vlucht op papier is hard-blauw; er zijn ook exemplaren bekend met een lichtblauw stofomslag om een kartonnen band met een blauw linnen rug.