Nachtschade

[p. 5]

Verantwoording

De aforismen van Greshoff ontstonden als losse invallen. Ze werden in opschrijfboekjes e.d. genoteerd en later na herziening getypt. Uit dit vele materiaal stelde de auteur van tijd tot tijd een selectie samen als bijdrage in tijdschrift, week-of dagblad. In jaargangen van Het Vaderland, Vrij Nederland, De Gids, Maatstaf, De Vlaamse Gids, Nieuw Vlaams Tijdschrift, Standpunte en elders vinden we reeksen aforismen, vaak met enige onderlinge samenhang, doch niet altijd. Greshoff koos hiervoor originele, doch onderling zeer wel verwisselbare titels als: Zangzaad voor mussen, Meanders, Honderd redenen tot ruzie, Dooddoeners, Flores insomniae, Waar de lommerd geen geld op geeft, Vogelpik, Dit alles en een korrel zout, A prendre ou à laisser, etc.

In boekvorm verschenen, behalve Steenen voor brood (1939), dat naast aforistisch ook ander proza bevat, de volgende selecties van aforismen, die slechts gedeeltelijk in tijdschriften waren op genomen:

Op de valreep (1939)

Mimosa pudica (1940)

Kalender zonder dagen (1941)

Bitterzoet (1943)

Voor volwassenen (1945)

Als los zand (1957)

Toen in 1948 het Verzameld Werk uitkwam, waren de reeds verschenen aforismen, in geheel nieuwe rubricering, en vermeerderd met nog ongepubliceerde, tezamen met een aantal verhandelingen over poëzie, opgenomen in het deel Legkaart. Ook het deel Zwanen pesten bevatte enkele reeksen aforismen.

Voor de hier volgende bloemlezing viel, naar men begrijpen zal, aan een chronologische rangschikking niet te denken. In de eerste plaats was de chronologie ook in de vroeger gepubliceerde verzamelingen niet meer te vinden, in de tweede

[p. 6]

plaats zou het een al te verward geheel hebben opgeleverd. Er moest dus een min of meer systematische rubricering gemaakt worden. Bij de opzet koos ik die van Legkaart als voorlopige grondslag. Daar dit echter een zeer ruwe en ook weinig consequente indeling was, kwam ik na overleg met de schrijver en met Adriaan van der Veen tot het hierna volgende resultaat, doch wel wetende dat ook hieraan bezwaren verbonden waren. Oudere aforismen zijn met latere aangevuld, terwijl er verscheidene in diverse rubrieken onder te brengen waren. Intussen was enige ordening van het materiaal gewenst, wilde er van een uitgave iets komen.

Het bezwaar van de uiteenlopende tijden van ons taan bleek achteraf mee te vallen. De tegenstrijdigheid der gedachten onderling bleek minder groot dan Greshoff zelf suggereerde, maar wel degelijk bleek hij in de afgelopen twintig jaren dezelfde schutter te zijn gebleven, die zijn pijlen in verschillende richtingen had afgeschoten met dezelfde boog. Het zelfportret is er vrij scherp door uitgekomen.

Ook de keuze zelf was een groot probleem. Behalve over de reeds in verschillende lezingen gepubliceerde aforismen beschikte ik over talrijke getypte papieren, handschriften en aantekenboekjes, alles tezamen zeker over de zes- of zevenduizend aforismen, afgezien nog van de varianten. Gedeeltelijk waren het herhalingen met andere woorden, terwijl er ook heel wat onder waren die meer het karakter van korte vertogen dan van maximes hadden. De schrijver verzocht mij, al het kaf uit te zeven en alleen het beste over te houden. Ik heb getracht hieraan te voldoen, doch bij het doorlezen, schiften en rubriceren van zoveel duizenden aforismen moet men het oordeel des onderscheids wel eens verliezen. Bovendien vindt men in de minder goede toch ook vaak weer zulke aardige formuleringen en uitspraken, dat men ze slechts node weglaat. Ook heb ik er enkele opgenomen, die de naam aforisme niet verdienen, maar zo typerend zijn voor de schrijver dat zij in het geheel niet gemist kunnen worden. Men vindt ze vooral in het Zelfportret, een rubriek die reeds in Legkaart voorkwam doch hier is herzien en met nieuw materiaal uitgebreid.

Wat de titel Nachtschade betreft, deze is door Greshoff zelf bedacht en voor deze uitgave bestemd; zij komt overeen met

[p. 7]

die van de tijdschriftbijdrage Flores insomniae. Met betrekking tot zijn aforismen schreef hij mij o.a.: ‘Het is vrijwel uitsluitend tijdverdrijf in slapeloze nachten. Vandaar de naam Nachtschade, welke ik gaarne aan het boekje zou geven.’ Deze mededeling verklaart niet alleen de titel, doch werpt tevens licht op het ontstaan der vele invallen, waaromtrent hij in dezelfde brief nog schreef: ‘Sommige zijn herhaaldelijk herschreven en veranderd om het geval zo beknopt mogelijk te maken, andere werden onmiddellijk opgeschreven en niet herzien.’

Het geheel heb ik, waar nodig, in de thans geldende spelling overgebracht, terwijl enkele ondergeschikte veranderingen zijn aangebracht, vooral op het gebied der pronominale aanduiding. Hoewel Greshoff mij in deze carte-blanche gegeven en mij zelfs zeer aangemoedigd heeft, heb ik van dit voorrecht slechts een bescheiden gebruik durven maken.

Rotterdam, juni 1958

G.W.H.