Verzameld werk. Deel 2. Legkaart

[p. 83]

8

Wat is poëzie? Dit is een rhetorische vraag. Het kan niet mijn bedoeling zijn voorschriften, regelen en bepalingen vast te leggen betreffende een aangelegenheid, welke iedere vastheid schuwt. Ik heb het er ook niet op toegelegd instemming te winnen. Ik acht het mijn enige doel belangstelling te wekken, te doen nadenken over een vraagstuk, waar ik mijn leven aan gewijd heb, zonder ooit tot een slotsom te komen. Daarom geef ik zo eenvoudig en duidelijk mogelijk rekenschap van mijn persoonlijke ervaringen en ik laat het aan lezers over hun houding te bepalen.

Ik ken slechts weinig dichters die niet, in een bepaald tijdvak van hun werkzaamheid, de onweerstaanbare behoefte gevoelden om zich zo nauwkeurig mogelijk rekenschap te geven van de oorsprong, aard en strekking daarvan. Deze behoefte hebben de dichters met iederen rechtschapen arbeider gemeen. Wij weten allen hoe in Het Lied van de Klok, de man die nooit over het bestaansrecht en het wezen van zijn arbeid nadenkt, door Schiller simpel en verachtelijk genoemd wordt. Nu hebben echter de dichters het in dit opzicht moeilijker dan enige andere vakman, omdat hun vak geen vak, hun arbeid geen arbeid is. Allen, die ooit gezocht hebben naar een redelijke grondslag ter rechtvaardiging van hun poëzie en van de poëzie, faalden jammerlijk in deze onderneming. Het was een dwaasheid die te beginnen. Want dit is de grondstelling waar, naar mijn opvatting, iedere studie van het verschijnsel dat ons bezighoudt op berust: elk verband tussen rede en poëzie voert tot een slotsom, waarin zowel de rede als de poëzie vervalst worden. Philip Wheelwright, hoogleraar in de wijsbegeerte te Dartmouth, heeft in een beschouwing getiteld ‘On the Semantics of Poetry’ met nadruk vastgesteld, dat in iedere gedachtewisseling over poëzie een dubbel gevaar schuilt. Men bedèrft het gedicht door al te scherpzinnige ontleding. Hij spreekt van ‘overanalysis’ en van ‘inopportune or inappropriate analysis’. Men verraàdt het gedicht door de text te ver

[p. 84]

waarlozen omderwille van wijsgerige of staathuishoudkundige uitweidingen of door het vermelden van levensbijzonderheden van den dichter.

De ontleding en des te meer een ontleding tot het uiterste doorgevoerd leidt onherroepelijk tot een verkeerde ongerijmdheid. Het gaat niet aan een verschijnsel, in wezen onredelijk en dat aan die onredelijkheid zijn bestaansrecht en bekoring ontleent, te onderwerpen aan een bij uitstek redelijke bewerking. En het gaat evenmin aan het poëtische aan het oog te onttrekken door er een betoog voor te bouwen, hoe belangwekkend dat op zich zelf ook zijn moge. Dit is een vorm van struisvogelpolitiek, vele geschiedschrijvers der letterkunde eigen: wanneer zij geen raad weten met het werk zelf, schenken zij al hun aandacht en spitsvondigheid aan den maker ervan.

Aan de twee gevaren, waar Wheelwright voor waarschuwt, ontkomt vrijwel geen enkele schrijver-over-poëzie. Hij die zich strikt houdt aan de text en de poëtische werking daarvan, is en blijft een uitzondering. De meesten, die zich volijverig doch wat lichtvaardig aan dit onderwerp wagen, vervangen hun gebrek aan dichterlijke aanleg en ervaring, door overwegingen, welke slechts in een verwijderd verband met de poëzie staan. Ik herinner aan ‘Mei’ door Herman Gorter. In elk schoolboekje kan men een samenvatting en omschrijving van de wereldse inhoud van dit gedicht vinden, dat wil zeggen van wat er niet wezenlijk in is. Maar de poëtische werking en hoe die verkregen wordt blijft onbesproken. En wij zagen het nog onlangs met een gedicht dat voor ‘Mei’ niet onderdoet in rijkdom aan motieven, in poëtische spanning en in oorspronkelijkheid: ‘Raka’ door N. P. van Wyk Louw. Talloze beoordelaars en lezers zochten naar een wereldse betekenis, trachtten er de zinnebeeldigheid van te vertalen maar zij vergaten allen dat een dichter geen verhaaltjes vertelt en geen vertogen houdt en geen raadseltjes opgeeft, dat hij maar één levensdoel en één verlangen kent: het schep

[p. 85]

pen van poëzie, van Iets dat met zin en zinnebeeld in laatste aanleg niets van doen heeft. Deze wezenlijke zelfgenoegzaamheid van de poëzie is het duidelijkst uitgesproken door S. Vestdijk in een opstel in het tweede nummer van het maandschrift Criterium van April 1940, toen hij schreef: ‘Wellicht klinkt het ietwat esoterisch en lijkt het nietszeggend, dat de poëzie zich met een bancirkel omgeven heeft, die haar alleen “zichzelf” doet zijn; maar wij kunnen het nog anders uitdrukken: de poëzie isoleert zich. In deze isolatie vindt men het grondkenmerk der poëzie, – haar definitie – het wezensprincipe, dat in al haar organen, uitingen en verschijningsvormen aan te tonen moet zijn. De poëzie is geisoleerd en isoleert – heeft een isolerende uitwerking – het proza niet.’