Latijnsche lente

[p. 104]

De geschiedenis van een generatie.

Roger Martin du Gard ‘Jean Barois’ (Nouvelle Revue française).

Roger Martin du Gard heeft een roman geschreven, dien men vooral niet lezen moet als men van een ‘verhaaltje’ houdt en dien men ook niet lezen moet als men dol is op het gezellige realisme van den middenstandfamilieroman, zooals die in Nederland door de meesters der prozakunst geschreven wordt.

Roger Martin du Gard heeft ideeën. Wij hier zijn gansch ontwend om bij een romanschrijver ideeën aan te treffen. Bovendien is zijn stijl compact en zijn toon ernstig. En wij bedenken ons tweemaal vóór wij beginnen aan zulk een compact en ernstig boek van vijfhonderd bladzijden!

Ik voor mij vind overigens ‘Jean Barois’ een van de boeiendste en rijkste boeken in de nieuwe litteratuur. Ik heb het driemaal met dezelfde spanning van gedachten en met dezelfde aandacht en overgave gelezen.

‘Jean Barois’ is de kroniek van twintig jaren geestelijk leven in Frankrijk. Het is de tragische roman van een generatie, die op een bepaald historisch oogenblik, een grooten invloed heeft gehad. Dezen invloed hebben de jongeren - zij die nu tusschen de 25 en 35 jaar oud zijn - met alle macht moeten bestrijden en de oorlog was noodig om dien voor goed te breken. Het is de geschiedenis - van de opkomst tot den ondergang - van het geloof in de Wetenschap en de Vooruitgang;

[p. 105]

van 't vrije onderzoek, het vrije geweten en het vrije denken; van het internationalisme, het pacifisme, het anti-clericalisme.... Kortom, de geschiedenis van gansch een complex van genereuse en vernuftige theorieën, die Frankrijk met volmaakte zekerheid naar de anarchie hebben gevoerd.

Men kan de conflicten in het intellectueele en moreele leven van Frankrijk, de bruuske overgangen, de vervagingen en de plotselinge scheidingen niet beter leeren begrijpen, dan door het lezen van dit boek, dat een prachtige samenvatting van alle stroomingen en tegenstroomingen geeft in enkele ademende figuren. Een roman van ideeën van karakters terzelfdertijd. Zelfs de liefde en haar smarten ontbreekt er niet in. En in de breedheid van conceptie, in den overvloed van gedachten en in de nauwgezetheid der uitdrukkingswijze is dit werk alleen maar te vergelijken met Stendhal.

Jean Barois is geboren in 1866 als zoon van een beroemd medicus, die geen tijd heeft om zich met zijn opvoeding te bemoeien en deze geheel overlaat aan de grootmoeder. Zoo wordt onder leiding van de oude vrouw en l'Abbé Joziers Jean Barois streng pieus geleid. Als hij twaalf jaar is, wordt hij ziek. Hij is tuberculeus. Maar hij geneest door een straf régime en door den wil om te leven. Het ontwakend intellect doet hem - hij is dan 15 jaar - den eersten twijfel kennen. En van dat oogenblik af volgen wij schrede voor schrede wat hij later zijn ‘bevrijding’ zou noemen. Wij volgen den strijd van een eerlijk en hartstochtelijk gemoed om zuiverheid en licht. Zijn vriend Abbé Scherz wil hem helpen. Hij betoogt dat alleen het levend geloof waarde heeft, dat voor de moderne wetenschappelijke geest alle wonderen en alle dogma's slechts symbolen zijn.

Dit ‘compromis symboliste’ bevredigt Barois maar korten tijd. En hij gevoelt zelf - halfbewust

[p. 106]

- dat hij het vermogen om te gelooven mist, omdat hij het verlangen om te doen niet kent. Hij zegt van Joziers: ‘C'est un homme actif, un saint, qui n'a jamais eu un doute sérieux et qui d'ailleurs, si cela lui arrivait, en triompherait tout de suite, par l'action.’

Barois kan zich van den twijfel niet bevrijden. Hij vertroetelt den twijfel, hij is trotsch op zijn twijfel, hij spreekt er over met teederheid en toewijding. Hij analyseert voortdurend zichzelf, de anderen en alle gebeurtenissen. Hij is daarbij een rhetoricus, dol op de mooie tirades, die het publiek veroveren. En zoo komt hij nooit tot een nuchtere en gezonde kennis van de werkelijkheid.

Barois - en al zijn tijdgenooten - zijn ondergegaan aan wat de Graaf de Chabrol in zijn zachtzinnig en beminnelijk boekje met oorlogsmeditaties - ‘Pour le Renouveau’ - noemt ‘le Péché de l'Intelligence’.

Barois geeft zijn professoraat aan het Collège Venceslas op, als men inbreuk wil maken op de onafhankelijkheid van zijn onderricht. En hij sticht met een aantal vrienden een tijdschrift ‘Le Semeur’, dat de Vrijheid, de Wetenschap en 't Anti-clericalisme zal verdedigen. De oprichting van het tijdschrift, de samenkomst der redacteurs, Barois, Portal, Harbaroux, Cresteil d'Allize, Breil-Zoeger, Roll, Woldsmuth, hun enthousiasme, hun arbeidsdrift en hun gemeenschappelijke liefde voor edele theorieën en mooie, rollende volzinnen, is één van de beste, een van de levendigste gedeelten van het boek. Het succes en de invloed van ‘Le Semeur’ stijgen. En wij worden nu voorbereid tot de groote scène à faire: de Dreyfus-zaak.

Woldsmuth spreekt de vrienden over de zaak, doch niemand gelooft in de onschuld van den ex-kapitein. Eindelijk laat Barois zich overtuigen

[p. 107]

door een brochure van Bernard Lazare, die hij in manuscript leest. Hij sleept zijn vrienden mede en maakt Luce, den senator, dien hij als een ouderen meester vereert, voor de zaak warm.

Zoo volgen wij alle phasen van het conflict. Wij zien de affaire steeds verwarder en geweldiger worden en wij begrijpen welk een beteekenis zij krijgt voor de twee partijen die tegenover elkaar staan.

Dit gedeelte van Martin du Gard's boek fonkelt en brandt. Het is één trilling van hartstochtelijk leven. Wij bewonderen Barois en zijn vrienden, die zoo onbaatzuchtig en zoo ridderlijk strijden voor hun hersenschimmige idealen van humaniteit en rechtvaardigheid. De ontnuchtering moet volgen op zulk een tijd van edele opwinding en groote woorden. De ontnuchtering volgt. De vrienden hebben geofferd wat zij te offeren hadden. En nu zijn zij moedeloos, vermoeid, zonder vertrouwen in de toekomst, zonder lust in het leven. Op hun vijftigste jaar zijn ze oude, gedesillusionneerde mannen. En als zij dan inzien, dat alles ijdelheid en leegte is geweest, dan blijft niets anders over dan de browning aan den slaap. Zóó spreekt Crestail, de enthousiaste Crestail, die toen ‘Le Semeur’ werd opgericht, een der levenslustigsten, een der moedigsten was, na twintig jaren:

‘l'Art! C'est comme la Justice et comme la Vérité, c'est un de ces mots qui ne représentent rien, qui sont plus creux qu'une noix véreuse, et pour lesquels je me suis enivré d'abnégation! L'Art! L'homme, cet infirme, veut ajouter à la nature, il tient à créer! Créer! Lui! C'est du dernier grotesque.’

Dat is het einde van den twijfel, de natuurlijke consequentie van den twijfel: de zelfmoord. En Crestail aanvaardt die.

Barois wordt ziek. De oude kwaal, die terugkeert. Hij voelt zich niet meer zeker in zijn denkbeelden; hij voelt zich niet meer meester van zijn tijdschrift.

[p. 108]

Na twee gesprekken met de jeugd, met Dalier, een jongeman door hèm gevormd, met Grenneville en Tillet, twee jongelieden uit het ‘andere kamp’, katholiek en reactionnair, gevoelt hij, dat zijn tijd voorbij is. Hij kan niets anders meer doen dan abdiqueeren. Hij abdiqueert en trekt zich terug op zijn landgoed, waar hij langzaam wordt voorbereid op den dood.... in het geloof. Want Jean Barois, de groote vrijdenker, wiens naam klonk als een vloek in vrome ooren, sterft bekeerd en rustig in zijn herwonnen godsvertrouwen.

Hij heeft een laatste gesprek met Luce:

‘Ah, mon ami, c'est bon - on sent qu'on pénètre enfin la vie, qu'on voit l'univers par le dedans.’ - En: ‘Voyez comme je me suis résigné à mourir, pour revivre auprès de Lui’. - Ten slotte: ‘Nous avons été deux semeurs de doutes, mon vieil ami! Que Dieu nous pardonne.’

Dit is de geschiedenis der ideeën. Het groeien van deze generatie. Het stijgen tot een ongekende activiteit tijdens l'Affaire, de ondergang en de komst van het nieuwe leven. Het gesprek met de jonge Katholieken is een prachtig besluit van Barois' zending, waarin hij zelf niet meer gelooft. Hij verdedigt lauwtjes wat hem vroeger de heiligste zaak ter wereld was. En zij zeggen al datgene wat wij kunnen lezen over de jeugd in Agathon's ‘Les Jeunes Gens d'aujourd'hui.’

Daarnaast staat het dramatische conflict van de karakters. Barois die zijn vrouw verlaat na maanden van een afmattenden en stillen strijd. Zij hebben elkaar als kinderen gekend, samen levend in eenzelfde geloof en in eenzelfde vertrouwen. Zij is zich zelve gelijk gebleven. Hij is gaan twijfelen. Zij verwijt hem zijn ontrouw. Hij verwijt haar een gebrek aan leven, dat groeit van overgang tot overgang. Wij lezen ook van Barois en zijn dochter,

[p. 109]

die den sluier aanneemt. Wij lezen van Barois en zijn vrije liefde voor Julia Woldsmuth, die hem prijsgeeft om der wille van Breil-Zoeger.

‘C'est d'abord un drame de conscience, puis c'est un drame de famille’.

Dit boek is als het leven gecompliceerd en beangstigend en het is tegelijkertijd een verheerlijking van den rijkdom en de schoonheid van het leven, zelfs als het uitloopt op een zoo complete deceptie als dat van Jean Barois.

Ik sprak aldoor over den roman van Roger Martin du Gard. Is dit boek een roman? Het is een verzameling essentieele momenten, die te zamen een menschenleven bepalen: een stukje dialoog, een korte situatie-aanduiding, een atmosfeer, een brief, een fragment van een redevoering. Maar die in hun opeenvolging en groepeering een zuiver beeld geven van een ontwikkeling. Dit is de grootste verdienste van den kunstenaar, dat hij al het overbodige heeft weten te elimineeren, dat hij slechts het onvermijdelijke heeft geschreven en dat hij niettemin erin geslaagd is zijn conceptie vast en onveranderlijk te bevestigen, een eenheid, een geconcentreerde kracht van overtuiging.

‘Jean Barois’ is verschenen in November 1913. Ik durf er nu over schrijven, omdat het werk tot heden niets van zijn actualiteit heeft verloren. Voor wien de ontwikkeling van het intellectueele leven in Frankrijk wil begrijpen, is het nog altijd het leerzaamste boek. En zij, die de moreele depressie voor den oorlog, het herwonnen zelfvertrouwen in den oorlog niet hebben doorgrond, vinden hier een overtuigende verklaring. En zij vinden ook een kunstwerk, dat tot in zijn geringste détails lééft en bloeit: een menschelijke schoonheid, waaraan zij niet meer ontkomen kunnen.