Currente calamo

[p. 30]

IV.
Het spel met woorden

In aangename gesprekken met een van onze jonge hoogleeraren in de wiskunde, ben ik het met hem eens geworden, dat mathematica en poëzie, au fond, hetzelfde zijn, n.l. een spel met woorden. Ons leek dit heel duidelijk en heel eenvoudig, maar later is mij gebleken, dat het buitengewoon moeilijk is om anderen deze waarheid te doen aanvaarden. Voor zooverre het wiskunde betreft houd ik mij er wijselijk buiten, want men behoort zich niet te bemoeien met eens andermans zaken. Alleen wil ik hier even een man citeeren, die tegelijkertijd wiskundige en dichter is en die als een hooge autoriteit geldt. Paul Valéry, de l'Académie française, heeft verklaard: ‘que, contrairement à l'idée courante, le premier don du mathématicien était l'imagination et que les intelligences réalistes et positives étaient fermées à l'algèbre et à la géométrie qui se passent en effet dans un monde imaginaire’. Ik wil alleen maar spreken over de bezwaren, welke het oplevert om buitenstaanders duidelijk te maken, dat de gewone redelijke beteekenis van een gedicht geheel omgaat buiten de poëtische beteekenis ervan. De normale zin der woorden heeft niets te maken met

[p. 31]

datgene, wat een gedicht tot poëzie maakt. Een gedicht is dus nooit ‘mooi’ omdat het op een mooie of ontroerende wijze handelt over een zonsondergang, een spelend kind of een verloren liefde. Het onderwerp, hoe aangenaam of ontstellend het ook zijn moge, heeft, àls het belang heeft, nooit meer dan secondair belang. Primair belang heeft alleen de combinatie van het accent in de rangschikking der woorden. Ik geloof, dat dit te bewijzen is. Ik herinner mij een versregel van A. Roland Holst: ‘totdat Babylon en Londen vergeten en vergeven zijn’. Wanneer men hierin de namen der hoofdsteden verwisselt met die van New-York en Ninivé, dan verandert de werkelijke beteekenis van 't gedicht er geen grein door; maar de poëtische harmonie en dus de poëtische beteekenis is niettemin plotseling volkomen verstoord. Dat wil dus zeggen, dat de dichterlijke potentie, het ondefinieerbare, waardoor deze regel tot poëzie wordt, volkomen en uitsluitend afhankelijk is van de twee woorden Londen en Babylon op een bepaalde wijze en bepaalde plaats gebruikt. Zoo ben ik er toe gekomen om in te zien, dat, wanneer alle woorden in een, vers b.v.: ‘De zee, de zee klotst voort in eindelooze deining...’ door een wonderlijke taalrevolutie eensklaps hun practische beteekenis wisselden, die regel niets van zijn poëtische beteekenis, niets van zijn schoonheid

[p. 32]

zou verliezen. Hierdoor wordt ook dat merkwaardige verschijnsel verklaard, dat wij sommige verzen, welke wij hooren declameeren, in een taal, welke wij niet verstaan, prachtig kunnen vinden. Ik heb gezocht naar een vergelijking en ik geloof, dat het volgende beeld mijn bedoeling duidelijk kan maken. Woorden zijn drinkglazen van verschillende grootte en kleur. En wij gebruiken ze, in het dagelijksche leven, om een vloeistof van de flesch naar onzen mond te brengen. Zij zijn dus dienstbaar en wij hebben ze noodig omderwille van den ‘inhoud’. De dichter nu ontdoet de glazen van hun liquiden en gebruikt ze om er mee te spelen, om er mee te jongleeren. Hij gooit ze in de lucht, twee, drie, vier tegelijk, en vangt ze op, en gooit ze weer. Voor ons, die er naar kijken, verbaasd en bekoord, is dat een prachtig en boeiend spel. Zonder beteekenis en onafhankelijk van de vloeistof, welke vroeger in die glazen geweest is. Die beteekenis lezen wij nù - als in een mystiek geheimschrift - uitsluitend in de kleur en in de constellatie, welke zij - die glazen -, op een gegeven oogenblik ten opzichte van elkander in de ruimte innemen. Het poëtische in de poëzie is nooit menschelijk in den gewonen zin des woords. Het is bovenzinnelijk en dus bovenmenschelijk. Men kan met oprechte overtuiging, zeer aandoenlijke dingen vertellen, zonder dat

[p. 33]

deze mededeelingen poëzie geworden zijn; men kan ook onbelangrijke, schijnbaar redelooze opmerkingen maken en ze tot poëzie verheffen. En hierbij denk ik aan de terecht klassiek geworden ‘Boeren-Charleston’ van Paul van Ostaijen, waarvan de zin geheel verborgen ligt in de bewegelijke groepeering der zinnelooze woorden. Wanneer men dus een gedicht meent te begrijpen, omdat men verstaat, wat de dichter in zijn eigenaardigen vorm, heeft medegedeeld, dan is het nog geenszins zeker, dat men de poëtische potentie ervan ontdekte! En omgekeerd kan men gedichten niet-begrijpen, men kan onmachtig zijn ze in huiselijke volzinnen te paraphraseeren, en toch kan, desniettegenstaande, de poëtische zin ervan geopenbaard worden. Wie poëzie wil gaan lezen, zooals zij gelezen moet worden, is verplicht zich eerst vrij te maken van de vooroordeelen van het redelijk onderzoek, want redelijke zin en poëtische zin dekken elkander niet. Hier steekt de allergrootste moeilijkheid voor het onderwijs in de litteratuur, voor zooverre het de poëzie betreft. Ik heb meermalen door jonge leerlingen ‘moeilijke poëzie’ hooren verklaren; een zeer aanvaardbare omschrijving van de redelijke beteekenis der woorden en constructies, een juiste analyse van den beelden-inventaris hooren geven; terwijl niettemin de verborgen beteekenis van het Spel der

[p. 34]

Woorden, die de essentieele beteekenis is, hun ontging. Er behoort een zekere moed toe om, als men u vraagt: ‘Wat beteekent deze regel?’ te antwoorden: ‘Ik weet het niet, maar ik weet wel, dat het een mooie regel is!’ Een waar dichter hééft dien moed altijd. En ik heb, meer dan eens, Karel van de Woestijne dit antwoord hooren geven. Om gedichten te kunnen genieten, moet men tenslotte deze stelling aanvaarden: ‘Poëzie is een spel met woorden, dat een bewegelijke beteekenis in zichzelf heeft, gehéél afgescheiden van de constante beteekenis, welke die woorden kunnen hebben in het dagelijksch taalgebruik.’