Critische vlugschriften

XI

Margot Scharten-Antink heeft onze letterkunde, waar de werkelijk belangrijke romans niet voor het opscheppen liggen, verrijkt met een drietal boeken, welke in den loop der jaren nog niets van hun levenswaarde, niets van hun geestkracht verloren hebben: ‘Angelia's Huwelijk’, ‘Sprotje’, ‘In den Vrijen Amerikaan’. Dit laatste verhaal, tintelend van diepe, innerlijke humor, warm van menschelijke liefde, kan men telkens herlezen, zonder dat men bang voor een teleurstelling behoeft te zijn.

De romans, welke zij in samenwerking met Carel Schar-

[p. 79]

ten vervaardigde zijn, buiten kijf, van een lager orde en een minder gehalte; er zijn er toch enkele bij, welke een aangename en zinrijke lectuur vormen voor de algemeen ontwikkelde middenklas. Het succes, dat zij oogsten, bewijst, hoe zij aan een behoefte beantwoordden. En wanneer men zijn litteraire eischen niet al te hoog stelt valt er in ‘Een Huis vol Menschen’, ‘'t Geluk hangt als een Druiventros’, ‘De Jeugd van Francesco Campana’ wel degelijk te waardeeren.

Het kwaliteitsverschil tusschen de boeken van M. Scharten-Antink en die van C. en M. Scharten-Antink is en blijft echter zóó opvallend, dat het ons onmogelijk wordt om voor den heer Scharten uiterst pijnlijke conclusies te vermijden. In deze samenwerking vormt hij ongetwijfeld een element ten kwade, dat het peil drukt. Dit verschijnsel wordt ons verklaard, wanneer wij de boekwerkjes, welke de heer Scharten op zijn eigen houtje samenstelde, ter hand nemen.

Ik zal nooit vergeten welk een diepen indruk zijn novelle ‘De Bloedkoralen Doekspeld’ al dadelijk bij het verschijnen op mij maakte. Het geheel werkte als een kostelijke parodie en enkele bladzijden waren onovertrefbaar koddig. Wat heb ik met mijn vrienden dikwerf van harte gelachen om dit monument van burgerlijke kwibusserij. Een bijnaam drong zich aan mij op. Na dit wonderwerkje noemde ik den schrijver: ‘le précieux ridicule’. Barmhartigheid gebiedt ons over zijn poëtische proeven te zwijgen, aan zijn dramatische pogingen achteloos voorbij te gaan.

Grooter tegenstelling is nauwelijke denkbaar. Aan den eenen kant: de diepmenschelijke, eerlijke en eenvoudige verhalen van Margot Antink, die allen schijn schuwt en altijd verlangt waar en waardig te zijn. Daartegenover: de volkomen buiten iederen vorm van leven en buiten iedere innerlijke overtuiging omgaande schrifturen van Carel Scharten, ‘pourri de littérature’, die maar één zorg kent: achter een barokke, of liever nog: gemaniereerde, schrijfwijze zijn krampachtige onmacht te verbergen.

Bij deze samenwerking, welke men beter met een woord

[p. 80]

van Kuyper een monsterverbond kon heeten, heeft Margot Antink veel verloren. Maar onze bewondering voor deze merkwaardige vrouw wordt er slechts grooter door. Zij heeft het leven en de liefde boven de letterkunde gesteld. Zij heeft aan haar menschelijk geluk talenten en roem ten offer gebracht. Zij heeft van een eigen oeuvre en eigen, onaantastbare plaats in onze geschiedenis vrijwillig afstand gedaan, omdat zij trouw en overgave boven alles stelde. Met een verheven onbaatzuchtigheid heeft zij, de meerdere in talent en vaardigheid, den mindere op sleeptouw genomen. Aan haar mildheid dankt Scharten zijn bestaan in de Nederlandsche litteratuur.

Als dit schrijverspaar, heel oud geworden, op den afgelegden weg terug ziet, kan Margot Antink zeggen: ik ben tevreden, want ik heb altijd het hart boven de ijdelheden verkozen en een daad van liefde gaat nooit geheel verloren.

Maar waarmede moet Carel Scharten zich troosten over het onloochenbare feit, dat hij zijn gansche bestaan heeft verdaan aan het bederven van de boeken zijner vrouw?

Wij, lezers en lettervrienden, blijven het betreuren, dat het huwelijk Margot Antink belet heeft ons den vollen rijkdom van haar wezen voor te leggen; maar daarbij zijn wij niet blind voor de geringere, maar werkelijke verdiensten van de beste boeken uit de samenwerking ontstaan.

De naam C. en M. Scharten-Antink is een fabrieksmerk geworden en tegelijkertijd een waarborg voor goede producten. De lezer, die van ‘Een Huis vol Menschen’ genoten had, ging er, vol vertrouwen op af en werd dan ook niet teleurgesteld. Gedurende een reeks van jaren leverden de firma beschaafde, tot nadenken stemmende en prettig geschreven leesstof, waar duizenden naar haakten.

In den laatsten tijd echter constateeren de liefhebbers tot hun spijt en ergernis een teruggang in de kwaliteit van hun lievelingsversnapering. Het mengsel is niet meer zoo zorgvuldig en smakelijk toebereid en het publiek bijt er dan ook niet hard meer in. Nu ik, met een stijgende verbazing, den laatsten roman ‘De Gave Gulden’ (Wereldbibliotheek,

[p. 81]

Amsterdam 1934) tot het einde toe gelezen heb, kan ik mij dezen opkomenden afkeer der lezers levendig voorstellen. Er zijn ten slotte grenzen en men kan, speculeerende op een gering onderscheidingsvermogen, ook te ver gaan in zijn verachting voor den gemiddelden man.

Wie zich dit drukwerk aanschaft, afgaande op den bekenden naam Scharten-Antink, bevindt zich in de pijnlijke positie van iemand die in een bus, waar Van Houtens Cacao op staat, gemalen dakpannen aantreft.

Het is mij een raadsel hoe twee menschen die zich de bewondering, liefde en dankbaarheid van tienduizenden trouwhartige lezers wisten te veroveren, het over hun hart kunnen krijgen hun gemeente zulk een bittere teleurstelling te bezorgen. De Schartens hebben altijd populariteit gezocht en gevonden. Zij hadden moeten begrijpen, dat de genegenheid niet van één kant kan komen en dat roem verplichtingen oplegt.

Er is mij in de Nederlandsche litteratuur geen tweede voorbeeld van zoo een steile val bekend. Wanneer ‘De Gave Gulden’ onder een onbekenden naam geschreven ware, zou - volkomen terecht - geen mensch er een seconde zijn aandacht aan verspild hebben. Bovendien zou dan niemand hebben vermoed, hoe hier ervaren schrijvers aan het woord zijn. Dit is het werk van een talentlooze beginneling, al staat er ook duizendmaal het waarmerk van een befaamde hand op.

‘De Gave Gulden’ is wezenloos, vervelend en bovenal onbeduidend; het is daarenboven burgerlijk en op een prikkelende wijze provinciaalsch. Het mist alles wat dergelijke lectuur nog dragelijk zou kunnen maken; het mist kleur en stemming, het mist levendigheid en gloed, het mist menschelijke waarachtigheid en de kracht om te overtuigen, het mist geest en gevoel. Het mist in den meest volstrekten zin des woords: alles, wat een boek, ook het eenvoudigste, ook het bescheidenste, waarde en bestaansrecht kan geven. Maar het mist ook en dat is het ergste, het kenmerk van een persoonlijkheid. Het is niet de uiting van een onvervang-

[p. 82]

baar leven. Wanneer men omslag en titelblad er afrukt, kan zelfs een ervaren lezer er geen Scharten-Antink in ontdekken. En dat is maar gelukkig ook. Want hoe men ook over deze schrijvers denken moge, voor een boek als dit zijn zij in elk geval te goed.

Hoe is het dan mogelijk, vragen wij ons af, dat kunstenaars met een al omvangrijk oeuvre achter zich plotseling zoo uit hun lood geslagen kunnen worden? Ik vrees, dat de oplossing voor de hand ligt. De Schartens schrijven niet onder den drang van een innerlijke noodzaak, zij leven niet in den ban van een onverbiddelijke zielsdrift, zij worden niet, door hun onrust, tot een bekentenis genoopt. Neen, zij leveren leesstof. Deze leesstof was langen tijd door het Nederlandsche volk zeer gezocht. Maar na de drie dikke deelen van ‘De Nar uit de Maremmen’ bemerkten de Schartens, dat de vraag naar hun waar verminderde. Gelijk alle verstandige fabrikanten doen, trachten zij de markt te behouden door de wijzigingen in den publieken smaak te volgen. Hierin zijn zij echter niet gelukkig geweest. Zij hebben van alles geprobeerd: ‘Jhr. mr. James de Beyll’, ‘Carnaval’, ‘De Gave Gulden’..., maar wat zij ook bedenken, het pàkt niet meer. Zij gevoelen dat zelf natuurlijk ook heel goed en het maakt hen zenuwachtig en onzeker.

Het is heel goed mogelijk, dat de Schartens nog eens met een behoorlijk boek voor den dag komen. Maar dan zullen zij toch eerst geheel los moeten raken van hun reputatie welke hun nu nog zoo na aan het hart ligt. Eerst wanneer zij roem, succes en geld gaan verachten, kunnen zij weer de innerlijke zuiverheid herwinnen, noodig voor een eerlijk, betrouwbaar, zinrijk boek.

Het zijn altijd sterke beenen die weelde en bijval kunnen dragen. En het is nu wel overduidelijk gebleken, dat die last de draagkracht van de Florentijnsche echtelieden ver te boven gaat.

Het is mij onmogelijk om in 't kort aan te geven, waar het in ‘De Gave Gulden’ om te doen is: men kan het luchtledige niet condenseeren, men kan geen samenvatting maken

[p. 83]

van wat niet bestaat. Wij hebben hier te doen met een kinderachtig roddelgeschiedenisje, dat zich afspeelt in een milieu, waar wij geen oogenblik in gelooven, tusschen menschen aan wie wij iedere levensmogelijkheid ontzeggen.

Er zijn schrijvers die het onwaarschijnlijkste waar weten te maken en aan het onbeduidendste geval een diepe beteekenis en een hooge waarde verleenen.

De auteurs van dezen volkomen mislukten roman maken de gewoonste dingen onwaarschijnlijk. Menschen en dingen en gebeurtenissen verdampen in hun hand tot een groezelige nevel.

In ieder boek is, wanneer men goed zoekt, toch nog wel iets aardigs of bijna-aardigs te ontdekken. Maar op ‘De Gave Gulden’ stuiten alle goede bedoelingen en alle goede wil af. Het is een van de zeldzame werkjes zonder éénige waarde en zonder éénige bekoring.