Critische vlugschriften

III

Frederik van Eeden heeft, tusschen redelooze verheerlijking en even redelooze verguizing, nog steeds zijn plaats in onze waardeering niet veroverd. Men heeft hem gedurende zijn leven, zoo rijk aan wisseling en overgang, dikwijls onrecht aangedaan; maar men moet daarbij vermelden, dat hij alles deed om een zuiver oordeel over zijn wezen en zijn werk te bemoeilijken. Bovendien werd dit herhaalde onrecht gedelgd door bewierooking, waar de dichter op een kinderlijke wijze gevoelig voor was. En wanneer Frederik van Eeden zich dan ook bitter beklaagt over miskenning door zijn

[p. 15]

tijdgenooten, gevoelen wij nooit medelijden met hem, omdat wij weten, dat hij in zoo'n oogenblik van moedeloosheid vergeet de lofzangen van zijn vele bewonderaars in mindering te brengen.

Maar met dat al bezitten wij nog geen rechtschapen critische studie over een man, wiens werk een plaats in onze letterkunde inneemt. Wel bestaat er een boek van de hand van dr. G. Kalff Jr., een lijvig boekdeel zelfs, over Frederik van Eeden. Maar deze biografie is op vooroordeelen gebouwd en kan allerminst gelden als een poging tot zuivere waardeschatting. Het is eer een uitgebreid schotschrift dan een litterairhistorisch essay.

Het uitblijven van een definitief werk over Frederik van Eeden bewijst mij, dat het onderwerp afstoot. En inderdaad, het is niet aantrekkelijk en bovendien zeer moeilijk. Zelfs nu, jaren na zijn dood, kan men bezwaarlijk met de sereniteit, welke noodig en gepast is, over dezen mensch en zijn oeuvre spreken. Nog immer, en dat toont hun levenskracht aan, prikkelen zij beide den lezer tot een enthousiasme, dat, hoe hartverwarmend ook, de luciditeit niet in de hand werkt; of tot een afkeer, welke al evenmin bevorderlijk is voor een klaar en koel oordeel.

Er is van zijn jeugd af krakeel om Van Eeden geweest. In den kring van de Nieuwe Gids heeft hij bittere gevechten moeten leveren en het pleit zeker niet tegen hem, dat hij zich bijtijds wist los te maken uit de atmosfeer van geexalteerde zelfverheerlijking, waar Kloos, Thym en enkele bijloopers in leefden en ondergingen. Ook Albert Verwey, die zijn leven lang het type geweest is van wat onvertaalbaar ‘un honnête homme’ heet, had zich al heel spoedig uit het verdwaasde groepje in zijn Noordwijksche eenzaamheid teruggetrokken.

Bij deze zwagers, Verwey en Van Eeden, ontdekken wij in dien tijd menige overeenkomst in streven, in verlangen, in levensgevoel, naast een radikale tegenstelling in karakter. Albert Verwey is een man uit één stuk, eerlijk, oprecht, waarachtig in zijn leven en in zijn werk, die met het

[p. 16]

goddelijk geduld van hen die vertrouwen, aan zijn zelfvervolmaking en aan den opbouw van zijn levenstaak gearbeid heeft. Wanneer de nu zeventigjarige op zijn verleden terugziet, kan hij zeggen: ik heb mijzelf gemaakt. Zooals Holland zich kluit voor kluit aan de baren ontworsteld heeft, zoo heeft de meest Hollandsche der Hollandsche dichters zijn wezen, met een prachtig doorzettingsvermogen, op de halfbewustheid, waar de massa in leeft, veroverd. Dit volgens een eigen logica geconstrueerde leven vormt een eenheid, waar droomen, denken en doen in samenvloeien en die berust op een zorgvuldig afgemeten evenwicht tusschen aesthetische, moreele, sociale en puur menschelijke waarden.

Bij Frederik van Eeden ontbreekt nu juist dat evenwicht. Zijn vernuft wordt telkens bedorven door valsch gevoel, zijn gevoel door valsch vernuft. Zijn zedelijk besef wordt ieder oogenblik overwonnen door zijn driften, zijn beste bedoelingen verstoord door zijn ijdelheid. Het leven van Van Eeden was een aaneenschakeling van prachtige élans, welke plotseling afgebroken werden. Hij brandde op in den strijd zonder uitkomst tusschen zijn hooge, edele aspiraties en zijn deerniswekkend karakter.

Het Dagboek, waar ik acht deelen van gelezen heb (N.V. Van Munsters U.M. te Amsterdam) weerspiegelt dien strijd, welke soms tragisch en soms helaas ook belachelijk is. Voor den toekomstigen biograaf ligt hier een schier onuitputtelijk materiaal. Daarenboven zijn deze texten onmisbaar voor een ieder, die zich ook maar bij benadering een denkbeeld over dezen dichter en zijn tijd wil vormen.

Ik vond er vele boeiende en fraaie fragmenten in. Bijna overal waar Van Eeden het heeft over zijn intellectueele avonturen, over wat hij las en wat hij ervoer, is dit dagboek sober en zinrijk gesteld. Zoodra hij echter zijn gevoelsleven in het geding brengt, verandert de toon. En bijna altijd is Van Eeden onverdragelijk, wanneer hij ijdel en lamenteerend aan wil toonen, dat hij niet begrepen en niet voldoende gewaardeerd wordt. Onverdragelijk ook is zijn onwe-

[p. 17]

zenlijke sentimentaliteit en vooral zijn gebrek aan zelfrespect, dat hij dan plotseling probeert goed te maken door een overdreven gevoel van eigenwaarde. Valsche bescheidenheid wisselt aldus telkens af met een soort larmoyante behaagzucht. Nu eens schept hij een bijna Russisch behagen in de vernedering van zijn wezen, dan weer schiet hij uit in een ziekelijke verheerlijking van zijn persoonlijkheid en zijn werk. Maar (dat is wel het pijnlijkste van alles) men krijgt nimmer de absolute overtuiging, dat hij meent wat hij zegt. Wij aanvaarden dit romantisch geslingerd worden tusschen goed en slecht, tusschen vertwijfeling en geloof, tusschen angst en hoop, tusschen alles en niets, alléén wanneer de zuiverheid en de goede trouw van den dagboekschrijver onomstootelijk vaststaan. En die staan bij Frederik van Eeden niet vast. Hij is in staat tot een bittere ernst, maar ook tot rare, nuttelooze leugens. Hij bezit de innerlijke drift van een apostel, maar ook de pauwenaard van een tooneelspeler. Hij heeft in zijn leven vele en groote offers gebracht en toch was een vinnige baatzucht hem niet vreemd. Hij heeft in volle oprechtheid liefgehad en bleek niettemin tot menig verraad bereid. Het motief van het dubbel-leven, aan de romantiek eigen, zagen wij in dit bestaan verwezenlijkt. Er was een witte en een zwarte Van Eeden. Maar deze tegenstelling manifesteerde zich maar zelden in zijn volle duidelijkheid; want de twee elementen werkten voortdurend sterk op elkaar in, zoodat wij eigenlijk altijd een barok en bont middenbeeld van dezen mensch te zien kregen, een arme, verscheurde ziel waarin ‘le meilleur et le pire’ zonder resultaat om den voorrang vochten.

Er zijn in deze acht deelen merkwaardige aanwijzingen te vinden ter illustratie van dezen staat van zaken. Wanneer men onverschillig welk deel op een willekeurige bladzijde opslaat, vindt men materiaal voor een psychologische studie! En wie de deelen, zooals ik deed, achter elkaar uitleest, krijgt de sensatie van een tocht in een eindlooze ‘scenic railway’. Er is een stevige maag, er zijn beproefde zenuwen voor noodig om dezen tocht over honderd bergen en

[p. 18]

door honderd dalen te doorstaan, want de hellingen zijn steil!

Gij bewondert zijn onvermoeiden arbeid voor een ideaal van sociale gerechtigheid en plotseling schrijft hij twee of drie van die schijnbaar verheven volzinnen neer, welke u doen ijzen en het scheldwoord ‘aansteller’ naar uw lippen voeren.

Gij geniet van een rustige, klare uiteenzetting en op zijn onverwachts gaat hij over in een divagatie, welke maakt, dat gij hem ‘warhoofd’ noemt.

Soms ook beklemt u de bloedige ernst van zijn bekentenis en eenige oogenblikken later verbreekt hijzelf den ban door een capriool, een kermisklant waardig.

Het leven van Frederik van Eeden, gelijk dat in de dagboeken geopenbaard wordt, moge niet altijd even schoon, niet altijd even waardig zijn, het is in elk geval, juist door die overgangen en wisselingen, rijk. Van Eeden heeft met honderden belangwekkende menschen verkeerd; hij heeft onnoemelijk veel gelezen, gezien, gehoord; hij heeft zich verdiept in tallooze kapitale problemen op velerlei gebied en hij bereisde de oude en de nieuwe wereld. In deze bladzijden spreekt hij over litteratuur en sociale experimenten; over schilderkunst, tooneel, muziek en wetenschappelijke vraagstukken; over landschappen en wijsgeerige stelsels; over menschen en over de kleine wederwaardigheden des levens. En hij spreekt over dit alles beter, naarmate hij er zichzelf minder in betrekt. ‘Le moi est haïssable’, geldt in het algemeen; maar het ‘ik’ van Van Eeden nam zoo nu en dan wel bijzonder weerzinwekkende vormen aan. Zoolang hij zich aan den drang van dat ziekelijk uitgegroeide ‘ik’ kan onttrekken, is zijn dagboek aangenaam van toon, vol belangwekkende détails, rijk aan wetenswaardigheden. Maar wee ons, wanneer het ‘ik’ revanche neemt. Dan vluchten de rede, de zede en het critisch vernuft en de man die zoo juist wijs en geleerd leek, verwordt tot een dreinerig, tyranniek verwend-kind.

Het pijnlijkste gedeelte is dat, waarin de ziekte en het

[p. 19]

sterven van Paul van Eeden behandeld worden. Een onbevangen lezer vraagt zich af hoe het mogelijk is, in zùlke omstandigheden zoo óneenvoudig te zijn in een dagboek, voor eigen intiem gebruik bestemd. Ik heb deze bladzijden slechts met de grootste zelfoverwinning kunnen uitlezen.

Wel echter moet men het ten gunste van Frederik van Eeden duiden, dat hij niet gepoogd heeft ons omtrent zijn ware wezen te bedriegen. Hij verbergt zijn dubbelhartigheid niet. Hij geeft zich onomwonden, ook in zijn grollen en grillen; ook in zijn verbitterde onvolwassenheid. Hij treedt uit deze dagboeken te voorschijn als hij was: een oprechte pharizeeër.

Deze publicatie, waarvan men de menschelijke en litterair-historische waarde niet licht overschatten kan, geeft ons een wonderlijke kijk op het dagelijksche leven der Nieuwe-Gidsers. Zij, die wij buitenstaanders als Kloos en Gorter bewonderen, treden hier op als Willem en Herman. Het is de groote verdienste van Van Eeden, dat hij met enkele trekken hun menschelijk beeld weet te teekenen èn vooral dat hij hun aanwezigheid heeft weten te bewaren. Wij zien hier Kloos stuurloos, zielig en lunatiek; Thym een schilderachtige kwibus. Gorter loyaal, hoog en zuiver. Wij zien nog zoo veel oude en jonge tijdgenooten van Van Eeden en daaronder, met innig genoegen, de nog te weinig bekende en te weinig gewaardeerde figuur van Jacob-Israël de Haan, de man die enkel geleefd heeft om te géven en die zich een afzichtelijke schijngestalte boetseerde om daarachter zijn natuurlijke goedheid des te beter tegen de aanslagen der burgerij te kunnen beschermen.

Wie heeft dit Dagboek voor den druk gereed gemaakt en wie verzorgde de uitgave? Er steken namelijk heel wat onjuistheden in den text en het aantal drukfeilen is legio. Heel dwaas is het b.v. als Van Eeden een Parisienne laat zeggen: ‘Où sont les Suèdes’, alsof hijzelf en deze dame niet zouden weten dat het ‘Suédois’ behoort te zijn. Dit is een fout van den corrector, welke met véle andere den text ontsiert.