Bric à brac

Het ander ik

Laat ontdekte ik Marcel Proust's theorie over ‘l'autre moi’ en ik begrijp niet waardoor mijn aandacht daar niet veel vroeger op gevallen is en waarom niemand bij mijn weten op deze stelling gewezen en er beschouwingen aan vastgeknoopt heeft. Proust zegt, op zijn eenvoudigst samengevat, dit: de kunst is niet de uiting van een mens, maar van een in hem huizend ander ik. Dit heeft een eigen oorsprong, een eigen geschiedenis, een eigen bestaansdoel. En het staat slechts in gering verband met de menselijke verschijning van de kunstenaar.

Wanneer men deze mening, althans in hoofdzaak, deelt, komt men onvermijdelijk tot de slotsom, dat de criticus, die belang hecht aan persoonlijke bijzonderheden, op de verkeerde weg is. De levensfeiten van de mens zijn alléén maar van belang, wanneer zij, wat geenszins noodzakelijk is, samenvallen met de levensfeiten van de Andere Mens. Wat Proust dus wenst is: dat de criticus en de levensbeschrijver geen rekening houden met wat de kunstenaar in zijn aards bestaan overkomen is, maar alleen of althans in hoofdzaak met wat ‘l'autre moi’, zijn ander ik, in die jaren onderging.

Deze theorie bezit, dunkt mij, veel aantrekkelijks. Al ware het alleen omdat hij een verklaring brengt voor wat ons steeds weer verbaast: hoe een boos en een slecht mens goede kunst kunnen voortbrengen. De kunstenaar kan een wreedaard, een wellusteling, een lap, een dief, een harpagon, een landverrader, een pestkop, een moordenaar zelfs zijn en tezelfertijd verrukkelijke, zuivere, edele poëzie, muziek, schilderkunst scheppen. Men behoeft de wereldgeschiedenis der schone kunsten niet op zijn duimpje te kennen, om voorbeelden te vinden voor deze wonderlijke tweespalt. Maar ik ga verder, ook waar de tegenstelling niet zo duidelijk is, ligt het verschil tussen mens en kunstenaar voor een ieder open. Het is dunkt mij duidelijk dat

[p. 117]

het niet een zekere heer A. Roland Holst te Bergen is, uit wie de gedichten welke op die naam staan, ontsprongen, maar zijn Dubbel Ik. Wat de zekere heer in zijn leven gedaan en niet gedaan heeft verschilt niet of slechts in geringe mate van de verrichtingen en nalatigheden van andere zekere heren, van miljoenen zekere heren. Het bijzondere aan hem schuilt uitsluitend in een feit, dat hij tot woning en als penhulp optreedt voor een Ander Ik, dat hem, soms wellicht tegen zijn bedoeling en bereidheid, dwingt op papier te brengen al wat hij op papier gebracht heeft.

Het ik kan bestaan zonder Ander Ik. Omgekeerd echter niet. Men kan dus een wezenlijk verschil tussen de kunstenaar en zijn welwillende buurman niet ontdekken. Wie met een Ander Ik belast werd, is niet alleen ánders dan wie er van vrijgesteld bleef; maar hij heeft ook andere verplichtingen, andere vraagstukken. Hij tracht en hij kán niet ontvluchten aan de dwingelandij van het wezen dat bezit van hem genomen heeft. Terwijl de ‘gewone’ man een vrij man is, blijft hij, zolang hij schrijft, of schildert, of componeert, de Slaaf van zijn Commensaal.

Wat Proust wilde zeggen luidt: verspil niet uw aandacht, o criticus, o geschiedschrijver aan de slaaf; maar bestudeer tot in bijzonderheden de commensaal. Dit laatste is moeilijker maar het is van belang zoveel mogelijk omtrent het wezen te weten, terwijl het middel ons zoal niet onverschillig laat, dan toch veel minder boeit.

Als alle apodictische uitspraken moet men ook die van Proust over het Ander Ik behoedzaam hanteren. Maar het lijkt mij onjuist er zich, zonder verder onderzoek en nadenken, van áf te wenden.

Intertijd stelde J.C. Bloem ons, speels en ernstig, voor de keuze ‘Vorm of Vent’. Zij die voor de Vent stemmen, wijzen uiteraard Proust's voorstel zonder aarzeling af. Niemand hunner is bereid de mogelijkheid onder het oog te zien van de schrijver, die niet zichzelf, als mens, vertegenwoordigt en verwezenlijkt, doch slechts optreedt als zaakgelastigde van een mysterieus en mystiek Ander Ik en die, als mens, niets of bitter weinig heeft in te brengen over wat dat Ander Ik hem opdraagt.

[p. 118]

Niettemin heeft Proust's formule mij geruime tijd geboeid en bezig gehouden. Ik kan niet zeggen, dat ik volledig geloof in l'Autre moi en zijn drukke bezigheden. Maar ik ben toch ook niet bereid de formule van Proust a priori te verwerpen. In het bijzonder omdat met het gebruik daarvan heel veel raadselachtigs verklaard kan worden. Maar bovendien omdat het verschijnsel van een dubbel leven, van Jekyll en Hyde, van twee zielen wonend in één borst algemeen aanvaard wordt, zo niet als een onaantastbare werkelijkheid, dan toch als een bruikbare, ja onmisbare werkhypothese.

Allen die belangstellen in kunst niet alleen, maar ook in het geheimzinnig ontstaan ervan, moeten, naar mijn persoonlijke opvatting, de nodige aandacht besteden aan Proust's uitspraak en de gevolgen daarvan voor de critiek en de geschiedschrijver der letterkunde. Wij krijgen dus naast de klassiek geworden vraag van mr Bloem een tweede: ‘Schrijver of Secretaris?’