Bric à brac

Orde en wanorde

Ik heb liggen nadenken over de tegenstelling orde en wanorde. Ik kan mij niet goed voorstellen hoe het mogelijk kan zijn staande na te denken. Zelfs zittende ontmoet men, naar de ervaring mij leerde, ernstige bezwaren bij het beoefenen van die ongebruikelijke bezigheid. Ik lag dus te trachten voor mijzelf enige duidelijkheid te verkrijgen over deze opvallende tegenstelling, welke men steeds verder kan voeren en bij velerlei toestanden aanpassen. Het is in wezen de tegenstelling, welke ons aller leven beheerst. Ik geloofde steeds en geloof nog dat men als schrijver in de wereld en in het dagelijks bestaan niet nuchter, redelijk en rustig genoeg kan zijn, om alle verbeeldingsdarteling, zotternij en ongerijmdheid voor het schrijfwerk te bewaren. Het schijnt mij toe, dat de toonaangevende betweters deze opvatting lieten varen.

Eertijds maakte men zich een eigen wereld waarin men zich terugtrok. Men lééfde de letterkunde. Nu aanvaardt men de wereld, die mesthoop, zoals men hem vindt en vervaardigt verstandelijk, soms zeer, zéér vernuftig, iets dat de Letterkunde vervangen moet. Met het onafwendbaar gevolg dat het leven onleefbaar, het boek onleesbaar wordt. Dezelfde tegenstelling ontdek ik in mijn verlangen om ongewoon te zijn (wanorde) en zo gewoon mogelijk te lijken (orde). Ik heb mij al jong onttrokken aan de kinderachtige kunstenaarsuitrusting, al bestaat er nóg een afbeelding van mij voorzien van een lavalière. Dat merkteken

[p. 113]

van de artistieke bijzonderheid in de eerste tien jaren van deze eeuw. Als zo dikwijls geschiedt, ben ik in het andere uiterste vervallen. Naar mijn smaak behoort er geen verband te bestaan tussen het uiterlijk en het innerlijk. Ik word daarom immer opnieuw geboeid en aangetrokken door afbeeldingen van de bedrijvers van ingewikkelde en overdreven misdaden, misdadigers die er uitzien als ongerepte boekhouders. En die inder daad (als bijvoorbeeld de enige bendeleider die niet op grond van onjuiste belastingaangifte veroordeeld werd, wijlen de heer Lepke Buchhalter) niet zelden voortreffelijke huisvaders blijken te zijn. Ik heb nog steeds een romantisch gevoel van bewondering voor allen die zich buiten de samenleving plaatsen. En de geboren kunstenaar heeft dit met de geboren misdadiger gemeen: er is geen plaats voor hem in een ordelijke maatschappij. Bovendien staat het voor mij vast dat er meer geestkracht, organisatievermogen, doorzicht, mensenkennis, karaktervastheid en lichamelijke moed vereist wordt voor de nauwkeurige, doortastende en doeltreffende uitvoering van enige misdaad, zelfs van bescheiden omvang, dan voor het beheer van een fabriek of een handelszaak.

Ik vermijd dus het ongewone, maar eigenlijk ben ik er aan verslingerd. En de orde, die ik dagelijks op mijn beperkte terrein toepas, verfoei ik in stilte. Mijn bezwaar tegen de orde, de nieuwe en de oude, de grote en de kleine, spruit voort uit mijn overtuiging dat hij stelselmatig doorgevoerd, het bestaan van zonderlingen onmogelijk maakt. En de zonderlingen zijn het zout der aarde. Ik ben in 1938 gereden naar Hauterives, een plaatsje ver van de grote verkeerswegen, alléén om daar het monstrum van de negentiende eeuw te aanschouwen: het droompaleis, in dertig jaar eigenhandig en alléén door de brievenbesteller Cheval gebouwd.

Ik heb ervan genoten. Op een andere wijze maar niet minder dan van mijn geliefde San Marco, veel méér dan van de St. Pieter. Het Droompaleis is een bouwwerk zo barok en zo krankzinnig, dat daarnaast de janella van Tomar, waar ik in 1936 mij aan vergaapte, streng klassiek wordt. Het werd door de man, wiens dochter mij er rondleidde, eigenhandig en alléén opgetrokken van stenen welke hij

[p. 114]

op zijn ronde opraapte. Dit kostte hem gedurende dertig jaren iedere vrije minuut. En hij bekroonde het met, in dezelfde stijl (als hier van stijl gesproken kan worden) zijn eigen grafmonument. De ware betekenis van het Droompaleis schuilt in het feit dat het strikt, volstrekt, onherroepelijk onbewoonbaar is. Cheval heeft de helft van zijn leven, al zijn werkkracht en verbeelding, gewijd aan een machtig kasteel, dat met opzet zo vervaardigd werd, dat het tot niets kon dienen. Paul Gustave van Hecke, met zijn onfeilbare ‘neus’ voor het merkwaardige en het bijzondere had gelijk, toen hij in ‘Variétés’ een aantal afbeeldingen en een beschouwing, Cheval betreffende, voor het eerst openbaar maakte. Cheval is, in zuiverder staat nog dan de tollenaar Rousseau, de natuurlijke, eenvoudige, overtuigende kunstenaar, van de man die zijn tijd, zijn ziel en zijn vernuft volledig offert voor iets dat principieel onbruikbaar is en moet blijven. Op de ontoepasselijkheid van de kunst en de onbaatzuchtigheid van de kunstenaar, beide voortspruitend uit een natuurlijke voorliefde voor de onredelijkheid boven de redelijkheid, berust het wankele staketsel dat ik op zon- en feestdagen en uit louter ijdelheid wel eens mijn levensbeschouwing noem.