Bric à brac

Oude en nieuwe boeken

Door mensen die zo nu en dan weleens iets lezen, wordt mij gevraagd: ‘wat zijn er tegenwoordig voor nieuwe boeken?’ Ik antwoord hierop steevast het volgende... Maar eerst moet ik vermelden dat mijn gehele bestaan één strijd is geweest tussen mijn opwellingen en mijn keurige opvoeding. Als ik mijn neiging volgde (maar dat doe ik niet, omdat volgens mij beschaving betekent: altijd en onder alle omstandigheden niet te doen wat de natuur voorschrijft), als ik deed wat ik wilde, zou ik op zulk een vraag schriftelijk gedaan, niet antwoorden: en mondeling met een onbetamelijke uitnodiging in de trant van stik.

Nu echter, eenmaal zijnde als ik ben en te oud om mijn bestaan te vergallen met zelfverbetering, antwoord ik, valsvriendelijk, maar niettemin. En ik antwoord: ‘wat hebt gij, nieuwsgierige heer of dame, met de ouderdom van de boeken waaruit gij vermaak of wijsheid put, te maken?’

‘Wat zegt gij? Oude boeken zijn altijd vervelend? Maar dan kan ik u, als gij belang stelt in het inderdaad wel belangrijke vraagstuk der vervelendheid, een aantal spiksplinternieuwe puikwerkjes opgeven, welke op dit gebied een hoog peil bereikt hebben. Onder de oude boeken, door

[p. 89]

u met een minachtend gebaar als een gehéél verworpen, zijn er vele, die alleronderhoudendst zijn en het gemoed en de geest van de hedendaagse mens nog heel wat te bieden hebben. Uw vraag is dom gesteld. Hij moest luiden: ‘wilt u mij enige namen opgeven van goede boeken, onverschillig wanneer en waar verschenen?’ Dàn hadden wij misschien tot een uitslag kunnen komen, nu blijven we langs elkaar heen praten.

De zaak is dat, wat mij betreft, de tijd zonder enig belang is voor de innerlijke waarde en dus evenmin voor de beoordeling van een boek. Het wil er bij mij niet in, dat een letterkundig werk in 1910 door alle bevoegde kunstenaars om het zeerst geprezen, in 1950 plotseling een lor zou zijn, het herdrukken en zelfs het lezen niet waard. Er bestaan in zulk een geval slechts twee mogelijkheden. Of de beoordelaars, die het boek in 1910 prezen, waren bedriegers, die van hun werk de allereerste beginselen niet kenden, of de lezers, die het boek nu verwerpen, zijn, misleid door het geschetter der hedendaagsen, van de rechte weg afgedwaald en niet meer in staat de betekenis en de bekoring te erkennen van alles, dat enige jaren geleden ontstond. Er zijn kunstwerken, die snel verouderen (en dat zijn geen kunstwerken). En die niet kunnen verouderen. Om deze laatsten moet het dus te doen zijn. Over dertig jaar wordt zonder twijfel Jan Mens strikt onleesbaar geoordeeld. Maar dat is hij nu óók. En van wie over dertig jaar ongevoelig blijft voor de tragische menselijkheid van Jacoba van Velde's ‘De Grote Zaal’, kan men nú reeds vaststellen, dat hij een ezel is en geen hart heeft.

Lieve dame of heer, wanneer het u onmogelijk is in te zien, dat alle goede boeken nieuw blijven, zou ik u aanraden een andere ontspanning te zoeken dan juist het lezen, waar gij blijkbaar niet voor zijt aangelegd.

Meer in het algemeen zou ik willen zeggen, dat de behandeling van de letterkunde in geschied- en aardrijkskundig verband volgens mij een nadelige onjuistheid is. Het onderwijs in de letterkunde zou moeten bestaan uit het leren verstaan en doorgronden van belangrijke

[p. 90]

werken, wanneer ook verschenen, in welke ons bekende taal ook geschreven. Een Frans gedicht is op geen àndere wijze mooi of belangwekkend dan een Nederlands. En een sonnet van Hooft bezit dezelfde deugden en ontroeringsmacht, gehoorzaamt aan dezelfde wetten, ontstond op dezelfde wijze en moet beantwoorden aan dezelfde maatstaven als een sonnet van Leo Vroman. Het is werkelijk van geen enkel belang hoegenaamd voor de waardebepaling, de exegese en technische ontleding van een tekst of hij in 1650 of in 1950 ontstond. De poëzie vormt een eenheid, welke boven tijd en grens uitgaat, en waarop de aanduidingen oud en nieuw niet van toepassing zijn. Als allen, die zich nu bezighouden met de geschiedenis der letterkunde, de betekenis beseften van wat ik als diepste en beslissende uitspraak over poëzie beschouw, zouden zij, tot beter inzicht gekomen, zich in het vervolg uitsluitend gaan wijden aan de poëzie zèlf en aan de wetten, welke deze wonderonderwereld beheersen en zij zouden ingaan op het wezenlijke en niet op het tijdelijke der kunstwerken. De geschiedenis der letterkunde is een chronologische rangschikking en daardoor van geringe betekenis. Zij die naar de kern, dat is de Vorm, zoeken, erkennen, en dan nog aarzelend, maar één rangorde: die van de waarde. Zij zijn verslingerd aan het wàt en bekommeren zich terecht al bitterweinig om het waar en wanneer.

De bepaling, waar ik zoeven over sprak, is van Ralph Waldo Emerson. Men kan zich er niet vaak en niet diep genoeg van laten doordringen: ‘Poetry was all written before time was’. En dáárom heeft de tijd er geen vat op. En daarom kan ik niet praten met mensen die mij om een nieuw boek vragen!