Bric à brac

Over het culturele

Toen ik jong was, werd het woord kultuur zelden of nooit gebruikt. Men sprak van beschaving en beschavingsgeschiedenis. De mensen in onze omgeving waren min of meer beschaafd. En wanneer zij een buitengewone belangstelling voor de schoonheid aan den dag legden, noemden wij hen geletterd, musikaal of kunstzinnig. Kultuur wekte onmiddellijk verbindingen met de landbouw op. Zo sprak men van een kultuurmaatschappij als men een onderneming bedoelde, welke tabak, thee of suikerriet verbouwde. Ook las men in het dagblad bijvoorbeeld: ‘dat in de laatste jaren de kultuur van bloembollen ernstige schade ondervond. Of de bevolking legt zich in hoofdzaak toe op de kultuur van curaçaóse amandelen.’

Naarmate de beschaving zich meer en meer terugtrok, omdat steeds bredere lagen aan het openbare leven gingen deelnemen, kwam het woord, méér dan het begrip, kultuur, in zwang. En nu zijn wij zover gevorderd (want gaan wij niet volgens de optimisten steeds vooruit?), dat Jan en Alleman voorgeeft in de kultuur te geloven, er deel aan te hebben; ja zelfs: er niet buiten te kunnen. Bijeenkomsten, ondernemingen, verenigingen: alles is kultureel geworden. En een ieder stelt er, om in het aanzien der om-

[p. 73]

standers te stijgen prijs op iets kultureels te ondernemen. Deze kultureluurderij is niet zelden potsierlijk. Zo ken ik mensen die pas uit Europa aangekomen, in Zuid-Afrika gebukt gaan onder een tekort aan kultuur. Wanneer men dan de moeite neemt een onderzoek naar hun verleden en omgeving in te stellen, blijkt dat zij, in hun land van herkomst, part noch deel aan het geestelijk leven hadden. Zij vermeden tentoonstellingen en gingen slechts in de uiterste noodzaak tot het lezen van een boek over. Maar nauwelijks in hun nieuwe omgeving aangeland, begonnen zij luidruchtig te geeuwen van kultuurhonger.

Wanneer er in een land wat al te veel en wat ál te nadrukkelijk over kultuur geredeneerd wordt, moet men niet de naziraad volgen en een revolver trekken, hoe sterk de aandrang daartoe ook zijn moge; doch de stellige en ontnuchterende vraag stellen: wat is eigenlijk kultuur, die kultuur waar gij allen u zo over opwindt en waar gij zoveel overwicht aan tracht te ontlenen? Niemand zal u antwoorden. Om te beginnen omdat er tot heden nog geen bevredigende bepaling voor het begrip kultuur gevonden is.

Vervolgens omdat het bij de kultuurbezetenen nooit is opgekomen de aard van hun drang te ontleden. Ten slotte omdat de overtuigden het stellen van zulk een vraag op zichzelf reeds als heiligschennis beschouwen.

Het is met de beschaving (en ook met wat men nu met zoveel ophef kultuur noemt) juist als met de deugden: zij die deze bezitten praten er zelden of nooit, alleen onder bijzondere omstandigheden (en dan bescheiden en ongaarne) over. Wanneer iemand zich tienmaal per dag op de borst klopt en met kennelijk welbehagen verkondigt dat hij een eerlijk, een ongewoon eerlijk, een buitensporig eerlijk man is, vertrouwt geen mensch hem. Geen deftig man maakt óóit van zijn deftigheid gewag. Geen waarachtige geleerde laat zich op zijn kennis voorstaan. Zij die een goede eigenschap bezitten, vinden het bezit daarvan zo natuurlijk, dat het hun belachelijk en onbetamelijk lijkt er een onderwerp van gesprek, laat staan een reden tot zelfverheffing van te maken.

Ik durf met een grote mate van zekerheid te verkondigen,

[p. 74]

dat allen die op een opdringende, opzichtige wijze kultureel doen, méér dan wie ook van de ware innerlijke beschaving verwijderd zijn. En al mag er dan nog geen bevredigende bepaling of omschrijving van ‘kultuur’ ge vonden zijn, over één ding zijn wij het eens: dat wat men ook al kultuur, of liever nog beschaving, noemt, het nooit afhankelijk is van en nog minder bepaald wordt door wat men gelezen, gehoord of gezien heeft. Iemand die nooit nog een pen of een boek ter hand nam, kan door en door beschaafd, een man met drie doktersbullen, die voor een wandelende encyclopedie doorgaat, door en door barbaars zijn. Beschaving is nooit de som van wat men geleerd heeft, maar altijd een wijze van zijn, die minder bepaald wordt door wat wij opstaken, dan door wat wij meekregen. En wie zich verbeeldt dat hij door een goed geheugen, een schijn van gekultiveerdheid kan wekken, vergist zich, want een ieder herinnert zich dan onmiddellijk de voortreffelijke uitspraak van de Franse politicus Edouard Herriot: ‘kultuur is wat er overblijft als men alles wat men geleerd heeft, vergeten is.’

Kultuur, in de thans gangbare zin, heeft toch ook nog wel iets met de landbouw te maken! Wat kultuur ook zijn en wàt men er onder verstaan moge, het is altijd een veredelingsproces. Door kultuur kweekt men uit een onaanzienlijk onkruid een plant die het pronkstuk der tuinen wordt. Door kultuur kweekt men uit het ruwe ongelikte mensenmateriaal lieden, die in verstandelijk en zedelijk opzicht, hun omgeving overtreffen. Maar daarbij blijft dat gewas toch immer binnen de grenzen door de natuur gesteld. Men kan, door veredeling, niet van een lid der schermbloemige familie, een vlinderbloemige maken. Daarom is het zo bekrompen en verkeerd, wanneer een beperkte maatschappelijke groep voor zich het alleenrecht op beschaving opeist. Ik ken eenvoudige landslieden of handwerkers die, in hun soort zo veredeld zijn, dat zij een zuiverder voorbeeld van kultuur geven, dan de namaak kunstenaars, die, in hun koffiehuizen overal op de wereld, dag en nacht over kultuur zwetsen. Men geurt altijd met waar men niet of pas sedert kort over beschikt. Zodra het bezit deel van ons leven gaat uitmaken, verdwijnt de

[p. 75]

behoefte ermede te pronken. Zij, die van geslacht op geslacht rijk waren, spreken daar nooit over. Zij van nature wellevend en goedgemanierd, reppen daar nimmer van. Zij die werkelijk goed zijn, brengen hun goedheid onder geen omstandigheid ter tafel. Een geboren edelman heeft het nooit over zijn adel. Welnu, een werkelijk, door en door gekultiveerd man, acht zijn kultuur zó vanzelf sprekend, dat het niet bij hem opkomt er een onderwerp van gesprek, laat staan van grootspraak, van te maken. Daarom, wanneer men mij met kulturele noden lastig valt, begin ik onmiddellijk te twijfelen aan de ingeschapen beschaving van de klager. Want dit is een wet van Meden en Perzen: de beschaafde mensch draagt zijn beschaving, overal waar hij heen trekt mede en, dank zij die beschaving, ontdekt hij overal uitingen van beschaving. Een barbaar ziet, om een voorbeeld te noemen, in de Bantoes slechts barbaren, een beschaafd man erkent hun eigenaardige beschaving, wordt er door geboeid, bestudeert deze, geniet ervan.

Het is met kultuur als met de poëzie volgens het puntdicht van De Genestet ‘poëzie schuilt overal, overal mijn vrienden, 't is de vraag maar wie haar al, wie haar niet kan vinden.’ Lees hierin voor poëzie beschaving en de waarheid van de uitspraak blijft onaangetast. Het zijn de ongekultiveerden en meer nog de halfbeschaafden, doemwaardig ras, die zich overal beklagen over gebrek aan kultuur.