Bric à brac

Poëtisch zuiveringsproces

Nog altijd leven er vriendelijke belangstellenden in de waan dat gedichten aan hun dichters kant en klaar ‘ingegeven’ worden. Als men hun vertelt dat het tot stand komen van poëzie arbeid eist, kijken zij ongelovig en tonen een lichte neiging tot verontwaardiging. De oorzaak van de geringe kennis omtrent het ontstaan en de aard van het gedicht, schuilt in het onderwijs in de letterkunde, dat in hoofdzaak historisch blijft en zich, op zijn best, inlaat met thematologie en parafrase. Van de vele vraagstukken van vorm wordt zelden of nooit gerept, zodat velen het bestaan ervan niet vermoeden. In Amerika vormen juist die de kern van de litteratuurbeschouwing, terwijl biografische gegevens en onderzoekingen naar ‘invloeden’ op de achtergrond geschoven worden.

Dezer dagen zag ik van een van mijn liefste gedichten: a. de laatste lezing in handschrift, b. de drukproeven waar de dichter lang op werkte; c. de gedrukte eindvorm.

Paul-Jean Toulet was een lyricus, die zijn gedichten eindeloos vijlde, voor hij ze naar de drukker zond. Zijn handschrift was dus op zichzelf al de uitslag van talloze wijzi-

[p. 21]

gingen. Maar de wezenlijke veranderingen, welke zonder uitzondering, verbeteringen zijn, bracht hij aan toen de drukletters de nodige afstand tussen hem en zijn tekst gebracht hadden.

Het gedicht, dat Menno ter Braak geheel vervulde, toen hij in de zomer van 1938 bij ons op ‘La Verne’ (Antibes) doorbracht en dat hij met stille verrukking telkens voor zijn en mijn plezier opzei, luidde oorspronkelijk in handschrift:

Dans Arles où sont les Aliscans
Quand l'ombre est rouge, sous les roses
Et clair le temps,

Prends garde à la douceur des choses
Quand vient l'heure où tremble sans cause
Ton coeur trop lourd.

Sous les cieux couleur de colombes, -
N'écoute pas parler d'amour
Au bord des tombes

In dit handschrift werkte Toulet. En toen hij de drukproeven ontving, zag het gedicht er aldus uit:

Dans Arles où sont des Aliscans

Quand l'ombre est rouge, sous les roses,

Vermeil le temps.

Prends garde à la douceur des choses

Lorsque s'entend battre sans cause

Ton coeur trop lourd.

Et mourir la voix des colombes:

Parle plus bas, si c'est d'amour

Le long des tombes.

Men ziet duidelijk de aanzienlijke verbetering, welke vooral de derde strophe ten goede kwam. Het nietszeggende: ‘N'écoute pas parler d'amour’ werd vervangen door ‘Parle plus bas, si c'est d'amour’, zinrijker en fraaier, maar nog niet geheel volmáákt van toon.

Op de drukproeven verving Toulet het gezochte ‘vermeil le temps’ door het natuurlijke, heldere ‘et clair le temps’. Ook in de tweede strophe streefde hij, met goede uitslag,

[p. 22]

naar een eenvoudiger uitdrukking. Maar de belangrijkste verandering onderging de derde, die tot een climax gemaakt moest worden en welke door een veel natuurlijker toon, een veel groter ontroeringsmacht verkreeg. De banaliteit van ‘mourir la voix des colombes’ werd vervangen door: ‘Que se taisent les colombes’, plus bas werd tout bas. En in plaats van le long des tombes, dat onwelluidend is, werd de lezing van het handschrift hersteld: au bord des tombes.

Het gedicht, in zijn onveranderlijke vorm het meesterstuk uit Toulet's ‘Contrerimes’, luidt:

Dans Arles où sont les Aliscans
Quand l'ombre est rouge, sous les roses,
Et clair le temps.

Prends garde à la douceur des choses,
Lorsque tu sens battre sans cause
Ton coeur trop lourd.

Et que se taisent les colombes:
Parle tout bas, si c'est d'amour
Au bord des tombes.

Een vergelijking van Toulet's handschrift, drukproef en definitieve beslissing, leert ons van welk een onzegbaar belang in het gedicht zijn: de keuze en de plaatsing van ieder woord. Door een schijnbaar onbeduidende wijziging, kan de dichter een andere kleur, een andere klank, een andere zin aan zijn strophe geven. Hier zien wij ook, hoe dit werken op een tekst, in hoofdzaak bestaat uit vereenvoudigen, vernatuurlijken. Eén woord dat het kenmerk draagt van gezócht te zijn, kan een geheel gedicht grondig bederven. Het ‘werk’ dat dichters verrichten, een moeilijk werk, is: kiezen.