Jacques Perk's Mathilde-cyclus in den oorspronkelijken vorm hersteld

[p. 118]

V. De Matilde-cyclus in zijn oorspronkelijken vorm hersteld.

1. Beschrijving der hss.

Hs. A. In het bezit van Willem Kloos. Staand langwerpig van formaat, van een uit het geheugen niet meer te schatten grootte, is het tweezijdig beschreven, terwijl de bladen, voorzoover door mij gezien, aan elke zijde twee sonnetten hebben. Dit hs. schijnt door Perk niet bestemd geweest te zijn voor de pers, blijkens de weerszijdige beschrijving. Thans is het hs. losbladig, en aan geen der mij getoonde bladen was te zien, dat het gebonden geweest was. Een titel van dit hs. is mij niet bekend.

Daar mij slechts eenige bladzijden een oogenblik getoond zijn, kan ik niets mededeelen omtrent spelling, plaatsing der regels,¹⁾ gebruik van hoofdletters, letterteekens en accenten, woordgebruik, syntactische eigenaardigheden, sonnetvorm, rhythmiek. Evenmin was in 't algemeen na te gaan, hoeveel en welke sonnetten opgenomen waren en in welke volgorde

1) In hs. C. springen bv. in de eerste quatrijn regel 2 en 3, in de tweede quatrijn regel 1 en 4 in bij sommige sonnetten.

[p. 119]

zij gerangschikt waren. Doch zeker behoorden tot dit hs. niet de sonnetten Sanctissima Virgo (hs. C. niet, T. ed. II), Hemelvaart (hs. C. niet, T. ed. LXXXI) en Δεινὴ Θεός (hs. C. niet en T. ed. CVI). Allereerst kan vastgesteld, dat, zoo ze ooit deel hebben uitgemaakt van de Mathilde, dit thans uit geen hs. te bewijzen is. Willem Kloos, die deze verzen in hs bezit, heeft mij slechts kunnen toonen, na lang zoeken, eenige staande, eenzijdig beschreven blaadjes, die naar schrijfwijze en papierformaat behoorden bij het hs. van Helle- en Hemelvaart, doch niet een dubbelzijdig beschreven staand blad van de hand en de papiersoort als hs. A.

Daar deze verzen ook niet in hs. C., het eenige door Perk eigenhandig ingenaaide hs., dat, naar ik meen, de laatste redactie van het geheel¹⁾ bevat, voorkomen, is het niet waarschijnlijk, dat ze ooit tot eenig hs. van den zoogenaamden Mathilde-cyclus behoord hebben.

Dat ze nooit tot een der hss. kunnen behoord hebben, acht ik waarschijnlijk (1) uit den datum van ontstaan (Δεινὴ Θεός is van '81, toen Perk wellicht den bundel reeds verworpen had, zie hoofdst. IX), (2) uit de levensbeschouwing van enkele (Δεινὴ Θεός en Hemelvaart, zie pag. 19, 55). In dit hs. wordt de bundel niet in vier boeken verdeeld. Gelijk Willem Kloos mij mededeelde in tegenwoordigheid van den uitgever S.L. van Looy, is deze indeeling door hem gemaakt.

1) Deze punten. (1. hs. C. is door Perk eigenhandig gebonden, 2. hs. C. is de laatste redactie van den bundel, 3. sommige sonnetten van hs. C. bestaan in een latere redactie) zullen behandeld worden bij hoofdst. VIII, VI. 2.

[p. 120]

Hs. B. Ook dit hs. zag ik ten huize van Willem Kloos. Het formaat was liggend langwerpig en de afmetingen waren grooter dan die van hs. C (zie ben. pag. 122). Het was eenzijdig beschreven, met één sonnet op elk blad. Of het te eeniger tijd door J. Perk voor de pers bestemd is geweest, durf ik niet zeggen.

Op een blad, dat, naar formaat en papiersoort te oordeelen, tot hs. B. kan behoord hebben, stond middenin Mathilde met th¹⁾ gespeld. Het hs. scheen nimmer ingenaaid te zijn geweest. Dit hs. was geheel of gedeeltelijk klaar in den zomer van 1880, toen Kloos, volgens zijn mededeelingen, het van Perk ter lezing ontving, naar huis nam en er kantteekeningen bij plaatste, waarvan ik mij één herinner.

In sonn. Herdenking (hs. C. 99, T. ed. LIV) had Kloos bij den regel

zweeft ze als een star, die leidt, voor biddende oogen....

zijn bewondering voor dit beeld uitgesproken. Wanneer Kloos' mededeeling juist is, dat hij tijdens Perk's leven dit hs. in leen ontving, kan dit slechts geweest zijn tusschen Mei 1880 en begin 1881.²⁾ Hetgeen blijkt uit de volgende brieffragmenten:

1) Ik vestig hierop thans reeds de aandacht. In hs. C is deze naam soms geschreven met th, waarvan de h later doorgestreept is, en soms met t.

2) Onjuist dus M.A. Perk's bewering (pag. 101 In de Belgische Ardennen): Op mijn verzoek hadden deze vrienden van den jeugdigen dichter, die, de laatste vooral door een jaren-langen dagelijkschen omgang, de vertrouwden geweest waren van zijn aspiratiën... cf. ook Jacques Perk, Gedichten 7^de druk, pag. 216.

[p. 121]

briefkaart van Willem Kloos d.d. 29 Nov. 1881 aan Mr. C. Vosmaer (in 't bezit van Prof. Dr. G.C.J. Vosmaer):

‘Hooggeachte Heer! Uitmuntend, maar schrijft u in plaats van jaren liever langen tijd: onze kennismaking dateert eerst van 15 Mei 1880, onze intimiteit ten minste.’

en brief van Willem Kloos d d. 25 Nov. 1881 aan M^r. C. Vosmaer (in 't bezit van Prof. Dr. G.C.J. Vosmaer):

‘Hooggeachte Heer! Uw lof kwam zeer te pas, om mij een riem onder het hart te steken. Ik ben tegenwoordig rampzalig te moede, en eigenlijk al het geheele jaar, sinds Jacques en ik zich van elkander wendden. Hem heeft het ook geen goed gedaan: ik heb onder zijn papieren v.d. allerlaatsten tijd, een briefbegin gevonden aan mij, aldus:

Neen, ik houd het niet langer uit. Ik moet met je spreken, ik moet je schrijven, of ik word gek.

Al te lang....’

Betsy Perk - l. c. pag. 167: ‘Hoe ik met X. heb gebroken’ uit een brief, dien mej. Perk op 28 April '81 dagmerkt, voor zoover ik zie niet in strijd met andere gegevens.

Ook van dit hs. is niet na te gaan: spelling, plaatsing der regels, gebruik van hoofdletters, letterteekens en accenten, woordgebruik¹⁾, syntactische eigenaardigheden, sonnetvorm, rhythmiek. En evenmin in 't algemeen, hoeveel en welke sonnetten opgenomen waren en in welke volgorde zij

1) In Sonnet De Mis (hs. C. 58, T. ed. LXXV) staat in hs. B. in vers 13 't bevend ijs, en niet 't lievend ijs. Na aandachtig kijken in tegenwoordigheid van den uitgever S.L. van Looy bleek lievend een verlezing.

[p. 122]

gerangschikt waren. Doch zeker behoorden tot dit hs. niet de sonnetten Sanctissima Virgo (hs. C. niet, T. ed. II), Hemelvaart (hs. C. niet, T. ed. LXXXI) en Δεινή Θεὸς, (hs. C. niet, T. ed. CVI) gelijk boven aangeduid en bewezen is (pag. 19, 55, 119).

In dit hs. wordt de bundel niet in vier boeken verdeeld (zie boven blz. 119).

Hs. C. is thans in het bezit van Prof. Dr. G.C.J. Vosmaer, die het vond in de nalatenschap van zijn vader Mr. C. Vosmaer. Ds. M.A. Perk deelde mij mede, dit hs. aan Mr. C. Vosmaer te hebben geschonken (zie pag. 61). Het is liggend langwerpig, groot ± 13½ cM. × ± 22c M., eenzijdig beschreven met één sonnet per blad.

Het boekje is ingenaaid met grauw-wit stevig papieren omslag, dat uit twee zijstukken, door een ruggetje samengehouden, bestaat.

Op de voorzijde van het omslag staat:

EEN IDEAAL
SONNETTENKRANS
van
JACQUES PERK¹⁾

Op den rug:

- Een Ideaal-sonnettenkrans van Jacques Perk. -

1) Gereproduceerd in Den Gulden Winckel 1912 pag. 115.

[p. 123]

Titel en rugopschrift zijn door Perk's hand geschreven.

Het hs. bestaat uit twee bundeltjes losse blaadjes, elk met drie koperen pennen saamgehecht.

Het eerste bundeltje is groot 62, het tweede 50 blaadjes postpapier met liggende en staande waterlijnen. De eerste bladzijde na het omslag is van geschept papier. Aan de versozijde is met rood lak gehecht een staalgravure 8.3 × 9.4 cM., voorstellende eenige begroeide rotsblokken, waaruit drie waterstroomen neerstorten. Eén naar links, twee naar rechts. Op den voorgrond een naakte jonge vrouw, leunende op een kruik. De mond daarvan is naar den toeschouwer gekeerd en doet een vierde stroompje neerbruisen. Het meisje, met omkranste, los neervallende haren, ligt met het linkerbeen tot aan den knie in het doorschijnende water. Achter haar dijen bruist de linksche stroom neer. Zij houdt het hoofd omhoog en blikt door de neervallende stralen der rechtsche watervallen. In haar hand eenige lisschen. Onder deze gravure schreef Jacques Perk op het opzetpapier: De cascade. bldz... daarbij waarschijnlijk doelende op sonnet 78 van hs. C. (T. ed. XLV), De waterval der beek.¹⁾

Daarna begint de eigenlijke tekst van het hs., voor de beschrijving waarvan ik naar de bijlagen verwijs.

1) Of dit gravuretje den dichter het vers ingaf, dan wel later door hem (curiositeitshalve?) in het hs. geplakt werd, blijve hier onbeslist. Het belang voor den scheppingsarbeid van den dichter worde daarmee niet ontkend.

[p. 124]

2. De Matilde-cyclus naar hs. C. uitgegeven en toegelicht.

In het vorig hoofdstuk werd reeds een overzicht van het handschrift gegeven, dat in de nalatenschap van Mr. C. Vosmaer gevonden werd, en de grondgedachte van den cyclus, zooals deze in dit betrouwbare manuscript¹⁾ voor ons ligt, uiteengezet. Thans moge volgen een uitgave van het geheel, voorzoover de auteurswet deze mogelijk maakt, waarmee dan eindelijk tegemoet gekomen wordt aan den wensch van zoovelen, die een betrouwbare uitgave van Perk verlangden, om deze aan hun verdere studie ten grondslag te leggen.

Hoewel de hoofdbeteekenis van den cyclus, zooals hij in dit handschrift voorkomt, na het voorafgaande bekend mag heeten, wordt bij elk sonnet een uitvoerige toelichting gevoegd, om de beteekenis van het gedicht als deel van het geheel en de min of meer verscholen bedoelingen van den dichter aan te geven, terwijl nu en dan de gelegenheid aangegrepen is, om iets over de wording van den cyclus mede te deelen.

1) Zie Hoofdst. VI, 1.

[p. 125]

1. Aan den lezer.

4.

het Schoone en Goede. Perk zelf pleegt het schoone en goede als een tweeëenheid op te vatten. Wat schoon genoemd wordt is slechts schoon, wanneer het aan zijn bestemming beantwoordt en dus goed is. Een schoone vogel is slechts schoon, wanneer hij goed ter vlucht is, een schoone vrouw is in staat liefde te wekken naar heur roeping.

6. 8.

eigen wegen, op eigen wijze. Perk wilde breken met het oude, zelf iets nieuws geven. In hoeverre nu deze bundel daarvan de verwezenlijking was naar zijn eigen meening, valt moeilijk te zeggen. Zeker is, dat hij in '80-'81 eenige der in '79 geschreven sonnetten veranderde en in '80 zich niet erg gunstig over den cyclus uitliet. Zijn kritisch inzicht en zijn letterkundige grondbeginselen zijn af te leiden uit de parodie, die hij schreef, op

	Hs. C. 1.	Teksteditie. CIV.
2.	herinnering	herinnering,
3.	dichterhart	dichter-hart
4.	schoone en goede	Schoone en Goede
5.	Zoo zult gij laken	Zóo zult ge laken,
6.	o Goede lezer, ging	O, lezer, ging:
7.	En wat mij machtig treft en 't hart doet blaken	Op eigen wijze, omdat ik moet, bezing
8.	Op eigen wijze, omdat ik moet, bezing?	Al, wat mij machtig treft, en 't hart doet blaken?
10.	verw. var. En nooit verw. var. om loon of lof
	om lof als loon	om lof, als loon,
11.	Toch verw. var. mijn (roeping)	Tòch
	voldaan.	voldaan;
12.	tot u richtte	tot ù richtte,
13.	gij wat trof u doordringen:	gij, wat trof, ù doordringen...
14.	daarom deez'	dáárom deez

[p. 126]

de aangename reisschetsen van zijn vader en zijn weldra berouwden aanval tegen C. Honigh (Spect. 1881. p. 68). In ‘De familie Perk op reis’ wendde hij zich tegen de rhetorica en schreef pag. 32 van het ms.: in de gewone terminologie opmerkingen (maken) over de ‘lachende boomgaarden, liefelijke landschappen en uitgestrekte weiden’.

In het artikel tegen C. Honigh formuleerde hij een program, dat zich uitstrekte over inhoud en vorm der poëzie. De inhoud moest niet alleen uit gedachten en niet alleen uit verbeeldingen bestaan, maar uit beide, waarmee hij meer nadruk legde op de gedachten, dan Kloos later zal doen, hoewel hij Pierson en Laurillard verweet hun eenzijdig zoeken naar gedachten in de verzen en zelf op dit punt zich revolutionnair achtte. De vorm moest overeenstemmen met den inhoud, een der belangrijke eischen, die Perk hier stelt (en Paap in De Spectator van 1881 p. 151 doet en Kloos ook in eigen werk hoog opvoert). En wat den vorm aangaat, ziehier Perk's advies: Schrijf niet in de beschaafde spreektaal, maar breid uw syntaxis, uw vocabulaire uit. Componeer zorgvuldig en denk om de reliefkracht van het contrast of, zooals Perk het met den ouden rhetorischen term noemt, de reliefkracht der antithesen. Beperk uw klank-expressieve middelen niet tot het rijm. Ook de alliteratie, de assonans hebben waarde. En vergeet de oude leer, dat de vergelijkingen, dat de metaphoren op zich zelf schoon zijn, want een vergelijking is slechts een verstechnisch middel als een ander.

[p. 127]

9.	cf. Goethe: Der Sänger 5^de couplet.

Ich singe wie der Vogel singt
Der in den Zweigen wohnet;
Das Lied, das aus der Kehle dringt,
Ist Lohn, der reichlich lohnet.

11.

Volgens Perk is de roeping van den kunstenaar, mede te helpen aan de ontdierlijking, de vergeestelijking van den mensch, aan zijn verheffing, hetgeen hij op vele plaatsen o.a. tusschen 1 Nov. en 1 Dec. 1876 in ‘Een rekje Duiveëieren’ aldus formuleerde: ‘Men kan òf den medemensch brengen in eene stemming, die anti-wereldsch zelfs bovenaardsch is, die kalmte geeft en ziele vrede: dat is de roeping des kunstenaars,.... òf.... (en dat is de taak der wetenschap). Daartoe moet de kunstenaar den medemensch wijzen op: (1) de vergankelijkheid van het leven en het stoffelijke en tevens op het bovenaardsche; (2) het doel, den zin van het leven, d.i. het geluk, of m.a.w. de bevrediging van het verlangen naar geluk, d.w.z. den vrede en de rust; (3) de wegen tot het geluk, nl. plichtsbetrachting of handelen overeenkomstig eigen aanleg en liefde, inzonderheid zelfopofferende liefde (medelijden, nederigheid, zachtheid, etc.).

[p. 128]

2. Aan de sonnetten.

Goethe. Das Sonett.

Denn eben die Beschränkung läszt sich lieben,
Wenn sich die Geister ganz gewaltig regen.

- Natur und Kunst.

Vergebens werden ungebundne Geister
Nach der Vollendung reiner höhe streben,
Wer Groszes will musz zich zusammen raffen;
In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister
Und das Gesetz nur kann uns Freiheit geben.

Dezelfde gedachte bij Wordsworth.

Nuns fret not at their convent's narrow room;
In truth, the prison, unto which we doom
Ourselves, no prison is: and hence for me,
In sundry moods, 't was pastime to be bound

	Hs. C. 2.	Teksteditie. I.
1.	Klinkt en vermaakt,	Klinkt helder op,
3.	wetten; (verw. var. uw wetten)	wetten:
4.	uwe achtte...	úwe achtte:
5.	zetten	zetten,
6.	verw. var. Is meesterwerk. verw. var. edel werk. Is
	Is edele kunst. Geen grens, die deze (verw. var. dit) ontkrachte. (verw. var. ontkrachtte).	eedle kunst, geen haar ontkrachtte.
7.	Beperking zal wetten:	Beperking moet wetten;
8.	is wie beheerscht bij machte.	is, wie beheerscht, bij machte: -
9.	in zich ingetogen,	ingetogen,
11.	hoogen.	hoogen:
12.	droppels uit te gieten	droppen uit te gieten,
13.	Doch eén voor eén, pogen!	Zacht, één voor één - pogen...
14.	Sonnetten klinkt! u genieten! - onderschrift: Amsterdam (doch met inkt doorgehaald.)	Sonnetten, klinkt! U genieten, - onderschrift ontbreekt

[p. 129]

 

Within the Sonnet's scanty plot of ground;

 

Pleased if some Souls (for such there needs must be),

 

Who have felt the weight of too much liberty,

 

Should find brief solace there, as I have found.

3. 4.	Perk verhief tot een levensmaxime de gedachte, dat ieder een levensbaan voorgeschreven was (sonn 52: zoo bindt de baan, die ieder is beschoren, den mensch) en men slechts binnen de grenzen van zijn plichtsvervulling vrij was. Men vgl sonnet 64, 13: de wet heeft vrede en vrijheid ingevoerd:
10.	cf. sonn. 74, 2-4.

De popel streeft omhoog met trotsch verachten
der aarde en 't harte popelt hem van smachten
naar 't blauw des hemels,...

12.

Een zee van liefde. Niet de verheerlijking der schoonheid, maar de verheerlijking der liefde was allereerst Perk's doel. Daarom heet het eenige boek ook ‘Liefdeleven’. Met deze ‘zee van liefde’ bedoelt Perk: (1) de zelfopofferende liefde van den jongeling tot het verloofde meisje; (2) in 't algemeen de liefde tot den medemensch en de natuur; (3) de liefde van God (cf. sonn. 24: Somtijds noem ik de Liefde God), die den mensch heeft in staat gesteld, door een leven, overeenkomstig zijn aard, zijn zucht naar geluk te bevredigen.

[p. 130]

3. Aan Matilde.

1.	licht - licht. Perk was niet afkeerig van woord en gedachtenspel. Paradoxen en antithesen rekende hij tot de technische hulpmiddelen van den dichter. Vandaar ook zijn voorliefde voor puntdichten, zijn bewondering voor Huygens en Lessing, wiens epigrammen hij in 't jaar 1876 ten deele vertaalde.
2.	de zwarte mist cf. vs. 11: In 't zwarte hart. Vgl. ook sonn. 12, 12: Toen was mijn nacht geen nacht.
5-8.	Gelijk de bloem haar plicht doet tegenover de zon, zoo doet de jongeling zijn plicht tegenover Matilde. Hij wendde zich tot haar in versmeltende liefde, en zij gaf hem de vrouwlijke karaktereigenschappen, die den man tot kunstenaar maken.
12.	Uw eigen schepping - daar Matilde hem tot kunstenaar maakte, kan zijn werk zoo beschouwd worden.

	Hs. C. 3.	Teksteditie III.
	Aan Matilde.. (v.v. Mathilde)	Aan Mathilde.
1.	licht	licht.
2.	de zwarte mist	den zwarten mist
3.	strijken (in margine: blikken)	strijken,
4.	bloemetje plicht:	bloemeke plicht.
5.	prijken	prijken,
6.	verw. v. wijrook
	op, dicht	op dicht,
7.	moederlicht.	moederlicht..
8.	moet Matilde! (v.v. Mathilde)	moet, Mathilde,
	gelijken.	gelijken!
9.	v.v. dezer
10.	hebt hem (v.v. haar)	hebt dien
11.	hart. Zoo	hart; zoo
	v.v. het is úw glans
	úw'	úw
12.	Uw eigen schepping druk ik op uw slapen,	Met úwe bloemen krans ik u de slapen,
13.	Die geurt door u, en voor u geurig werd. - v.v. indien ze al geurig	Uw eigen schepping leg ik om uw hoofd;
14.	Ik drukte in u een Ideaal aan 't hart. v.v. In u druk	Zoo zij uw naam voor eeuwiglijk geloofd! -
	ik } het ik } mijn
	Ik druk in u } het } mijn

[p. 131]

Liefdeleven.

[p. 133]

4. Uchtend.

	Een vaarwel aan 't vaderland, een welkomstgroet aan de Ardennen. Men vergelijke sonn. 102, met een vaarwel aan de Ardennen.
5-8.	Een grootsche streek ontroert het voor de Schoonheid ontvankelijk gemoed. Perk's bedoeling blijkt ook uit zijn brief aan Mr. C. Vosmaer d.d. 28 of 29. 12. 79, zie pag. 6 en 75. Dat de natuur een verheffenden en de stad een verlagenden invloed had op den mensch, blijkt uit verschillende uitlatingen Perk's meening te zijn geweest, zie ook pag. 110.
12-14.	Het is niet onmogelijk, dat deze regels beteekenen: ik haat maag en vriend en ouder niet en evenmin u. Waarbij dan wellicht nog gedacht moet worden aan de bedoeling om te zeggen: de schoonheid der bergen neemt mij zoozeer in beslag, dat ik niet met meegevoel mij kan herinren vaderland en bloedverwanten.

	Hs. C. 4. Uchtend.	Teksteditie XXXIII. Uchtendgroet
2.	rijst rotsen	Rijst rotsen,
3.	het baadt	Het baadt,
4.	en	En
5.	Gegroet gij bergen in uw prachtgewaad	Gegroet, gij, bergen, in uw pronkgewaad
6.	en zomer-hoogtijdos!	En zomerhoogtij-dos!
7.	het schoonheid slaat	Het Schoonheid slaat,
8.	en roos ‘Natuur’ zal honing	En roos, Natuur, wil honig
9.	nu	nu,
	wilgenplassen: verw. var. groene plassen:	wilgenplassen,
10.	mijn daár	Mijn daar
11.	verw. var. vergeet-mij-nietjes
12.	niet dat ik van u ver verw. var. ver van u verw. var. smaadt:	niet, dat ik, van u verre,
13.	ik moerassen	Ik moerassen,
14.	zooals ik maag en vriend en ouder haat.	Zooals ik vriend en maag en ouder haat!

[p. 134]

5. De muze.

1.	purper in Perk's dictie = het rood van het late of eerste zonlicht.
2.	zilver = maanlicht. Beide uitdrukkingen beginnen bij hem reeds te verstarren.
9.	hooge liefde = een liefde, die u verheft, of m.a.w. een zóó intense liefde voor een vrouw, die uitmunt boven allen (sonn. 7), dat gij de beste vrouwlijke eigenschappen in u opnemen en daardoor tot kunstenaar worden kunt.
10.	wederzien. Tweemaal is de jongeling van M. gescheiden. Den eersten keer met smart, den tweeden keer in het volle besef, dat de persoon van M. voor hem weinig beteekenis meer had.
9-14.	cf. sonnet 103.

	Hs. C. 5.	Teksteditie IV.
	titel: Geest Verschijning met potlood doorgestreept en daarboven zw. p. De Muze	Erato
	Motto ϰαὶ γὰϱ τ᾽ ὄναϱ ἐϰ Διός ἐστιν	Motto ontbreekt
1.	v.v. Het avondpurper
	verdwenen	verdwenen,
2.	en aarde.	En aarde, -
3.	verschenen:	verschenen....
4.	mijn ziel ontwaarde.	Mijn ontwaarde. -
5.	henen,	henen, -
6.	'k omhelsde... louter lucht; weenen.	'k Omhelsde louter lucht - weenen:
7.	eindloos teèr staarde;	eindloos-teèr staarde, -
8.	voorhoofd, openbaarde:	voorhoofd, - openbaarde
9.	v.v. Een heilge liefde
	doordringen.	doordringen:
10.	‘Gij wederzien	Gij zalig zijn
11.	‘Gescheiden zingen.	Gescheiden zingen,
12.	‘En (v.v. denkend) verbeiden	En verbeiden,
13.	‘En zielzucht leiden	En smachten leiden,
14.	‘En mijmrend' herinneringen.’	En mijmrend herinneringen.’ -

[p. 135]

6. Eerste aanblik.

	De eerste aanblik had 's avonds plaats cf. sonn. 38, 7-8. Een herinnering aan den eersten aanblik ook in sonn. 99, 3-4.
1.	zeeblauw. Of P. hierbij gedacht heeft aan 't lat. epitheton caeruleus (zie Aant. 1^ste dr p. 176), weet ik niet. Waarschijnlijk ook wel, omdat hij het hemelsblauw noodig had, waar hij later M. tot een belichaming der natuur deed worden.
2.	zachtheid, mede doogen, een vorm van liefde; kwijnt, nièt = wegsterven; maar = met zachten gloed schijnen.
5.	een gouden waterval - als het hoofd van achteren door de zon beschenen wordt, vallen de zondoorschenen haren als een gouden waterval langs het aangezicht.
7.	't Is of me een engel heeft verwellekoomd, etc. cf. sonn. 28.
10.	'k was dood. - de schildering van dezen toestand o.a. in sonn. 8.
12.	belezen = betooverd.
14.	rust = geluk. Want geluk is de bevrediging van het verlangen en bevrediging is vrede en rust.

	Hs. C. 6.	Teksteditie V.
1.	Ik zie uw zeeblauwe oogen peinzen, (v.v. vochtig) pralen,	En, peinzend, zie 'k uw zee-blauwe oogen pralen,
2.	zachtheid droomt	deernis droomt, -
3.	niet aren stroomt:	niet, adren stroomt
4.	u ademhalen.	u, ademhalen:
6.	nooit een (v.v. nimmer) schooner	zachter
7.	't Is	't Is,
8.	Paradijs	paradijs
9.	Ik voel	'k Gevoel
10.	herrezen	herrezen,
11.	niet zijn zweven.	niet-zijn zweven:
12.	gij	gij,
14.	(v.v. zoete rust)
	wezen.	wezen. -
	onderschrift: Laroche! (met zw. inkt doorgestreept).	onderschrift afwezig.

[p. 136]

7. Mijn liefde.

1-4.	Perk ontmoette M.Th. in het hôtel du Nord te Laroche de laatste week van Juli 1879. P. was 10 Juni 1879 twintig jaar geworden.
2.	weelde = alles overstelpende emotie.
4.	streelde - zachtheid, liefde en schoonheid worden als een eenheid opgevat.
6.	zij, die geen zege wil, overwint. M. was verloofd. Volgens P. was de begeertelooze liefde voor een (verloofd) meisje de hoogste.
8. 9.	liefde = 1. begeertelooze adoratie. 2. het beminnenswaardige. Inzonderheid de specifiek vrouwlijke eigenschappen.
9.	cf. sonn. 28.

	Hs. C. 7.	Teksteditie VII.
	Mijn' Liefde	Liefde
1.	v.v. vast nog kind
2.	gevoelt	Gevoelt
	v.v. rijke, nooit gekende
3.	adel doorgehaald. Links in margine zachtheid
	liefde of schoonheid vindt	liefde, schoonheid vindt,
4.	zooals zacht doorgehaald en vervangen door: jong	Zooals
5.	bedeelde (met zw. p. komma)	bedeelde...
6.	en, die	En die
7.	ingebeelde	ingebeelde,
8.	als (verw. v. nu)	Als
9.	Matilde	Mathilde
10.	ik Schoone in alle vast de v vervangen door met zw. p. geschreven ha.	Ik schoone in allen haast
	gevonden	gevonden,
11.	en vele ter trouw.	En velen te trouw,
12.	geliefden saàm verbonden	geliefden, saàm-verbonden,
13.	bezitten niet u	Bezitten niet, ù
14.	die meer bekoort het samen	Die méer bekoort, te zamen

[p. 137]

8. Ommekeer.

	Den hier geschilderden toestand heeft P., toen de aandrift om M. weer te zien immer sterker werd, nog eens geschilderd in de grotsonnetten.
4.	en kon de haat niet haten; niet = ik kon de haters niet haten. Dit zou in strijd zijn met 93, 11. Maar: ik haatte mijn haat tegen anderen niet.
13.	vgl. hetgeen op pag. 92 gezegd is.
14.	geluk = vrede, vreugde, rust.

	Hs. C. 8.	Teksteditie XXXI.
	verw. titel Lotswisseling. Ook de met blauw krijt geschreven titel herwonnen liefde is met inkt doorgestreept.
1.	al wat leeft verlaten	àl, wat leeft, verlaten,
2.	en ik niets	En ik, niets,
3.	elk mij	Elk mij,
4.	ik leed, ik leed de haat	Ik leed en leed, den haat
5.	Verlangde	Verlangde,
6.	al wat 'k vond verwaten	al, wat vond verwaten,
7.	en leven, den (v.v. een) lach	En leven; een lach
	bezaten:	bezaten,
8.	der	Der
9.	u uiten	ú, uiten:
10.	v.v. 't Was of 'k verloren schatten had hervonden; ....? verloren reinheid wèergevonden liefde, kindsheid vreugde vrede reinheid
	weèrgevonden,	weergevonden,
11.	Zag ge tradt v.v. een bloemenschat ontspruiten,	Zag, gij traadt,
	een roos	een roze
12.	menschen verbonden,	Menschheid verbonden;
13.	u heelal	ù Heelal
14.	Gij gezonden!!	Gij, gezonden! -

[p. 138]

9. Voorgevoel.

3.	vgl. sonn. 29, 12-14.
9.	quasi-dichterlijke uitdrukking voor: ik bloos.
11.	blauw, zie pag. 88.
14.	uw roeping is zooals ge zijt te zijn = gij zijt volmaakt. (zie pag. 108.)

	Hs. C. 9.	Teksteditie XXVII.
1.	wezen! zon stare	Wezen! Zonne stare,
2.	met oogen schijnen,	Met oogen schijnen..!
3.	ik leef in u; (v.v. in ú leef ik)	Ik leve in ù,
4.	ik doen	Ik doen,
5.	die	wien
6.	zal (v.v. zal 't wreken)	Zal
7.	dat vreugd u	wat vreugde ú
8.	v.v. en mijn gemoed ik door uw glans verklare v.v. en 'k wensch dat licht opdat het mij verklare.
	en uw vreugd	En ùw vreugde,
10.	als v.v. haast biddend, met zw. potl. is boven haast geschreven: aan	Als
	kristallijn,	kristallijn
11.	van boeien -	Van boeien.
12.	bevat v.v. bezit	bezat,
13.	veelvuldig u	Veelvuldig ù
14.	is ge zijt	is, gij zijt,

[p. 139]

10. Besluit.

1.	Matilde zag hem aan en schatte zijn droefenis en lijden naar zijn houding en de uitdrukking van zijn gelaat. Maar als zij hem lachend aanzag (toen me oog en lach bewogen), verdween de droefheid uit zijn wezen (Bij haar werd droefenis en lijden logen), zonder dat hij wilde, alsof een vreemde macht hem daartoe noopte (ik scheen mij, Als een, die doet hetgeen hij moet doen,’).
4.	haar oogenlach bekroont mijn pogen; niet = is het gewenschte resultaat. Maar: is het eenig resultaat; d.w.z. de lach, die de honderd keer herhaalde verklaring betwijfelt, was al wat mijn pogen bewerkte.
5.	Reeds in Herman en Martha IV, 3. schreef Perk in den zomer 1877:

Dan kust mijn mond 't verdriet u uit de vroolijke oogen
En strijkt de rimpels glad en maakt het lijden logen.

9-11.

De oprechte menschen bekennen hun haat. Of anders gezegd: het is onoprecht zijn vijandschap of haat te verhelen. Maar als men wel zijn haat mag belijden, waarom dan niet zijn liefde?

	Hs. C. 10.	Teksteditie IX.
1.	doch neen	doch, neen,
2.	honderdmalen	honderd malen
3.	verstaan alleen	Verstaan alleen....
4.	en ach,	En ach!
5.	Bij haar, v.v. wordt	Bij haar
	logen.	logen;
6.	haar bekennen	dus bekennen,
7.	't is mij bewogen	't Is mij, bewogen
8.	als doet moet doen	Als doet, doen moet
9.	v.v. hart het haten
10.	zij zeggen haten,	Zij zeggen, haten....
11.	zou	Zou
12.	zielsverblijden	zielsverblijden,
13.	't Geluk lief	Geluk lief,

[p. 140]

12-14.	De liefde is een der wegen tot geluk = vrede = vreugde. Wie het geluk, de rust heeft bereikt, wie zich zoo hoog verheven, zoo zeer ontdierlijkt heeft, in die mate de ziel heeft doen triompheeren over de stof en zich aan God gelijk heeft gemaakt, zal rijk zijn aan liefde, want God is liefde, en liefde is de plicht van den mensch.
14.	Wie gelukkig is, die kan niet slecht zijn Want alleen de deugdzame bereikt door plichtsbetrachting (en liefde) het geluk. Dus omgekeerd: de gelukkige is deugdzaam.

[p. 141]

11. Bekentenis.

1.	de Bron van warmte en licht - een quasi-dichterlijke term voor de zon, die wellicht hier een symbolische beteekenis heeft.
3.	in elke vezel waarde weelde rond = ik had de voorstelling, dat ik deze aandoening in mijn geheele lichaam voelde. vgl. sonn. 22, 11. Of = de geheele natuur voelde deze emotie cf. 42, 13.
7.	't Was of me aan haar geheel een leven bond. De tijd van samenzijn van Perk en Mathilde Thomas was één week, doch scheen hem langer.
14.	bloosde zij werkelijk of was het slechts de afglans van het zonnelicht? Vermoedelijk deed M. ‘als een, die iets op 't hart voelt branden’, omdat zij vreesde den enthousiasten, eerlijken jonkman te verdrieten met de bekentenis harer verloving (vgl. sonn. 17).

	Hs. C. 11.	Teksteditie X.
1.	Bron	bron
2.	op de' avondstond.	Op d' avondstond,
3.	elke	iedre
4.	die v.v. frisschen dauw	Die
	ingedronken.	ingedronken;
5.	rond;	om:
6.	een heur mond....	Een haar mond,
7.	't Was bond: (v.v. bondt)	't Was, bond....
8.	purpervonken....	purpervonken:
9.	‘Matilde, U lief! -	Mathilde! u lief....
10.	Op vlammen	Te vlammen,
11.	wordt bemind. zóo	Wordt bemind.... zoo
	schoon....	godlijk schoon!...
12.	een', branden,	een, branden -
13.	toen ze handen;	Toen zij handen,
14.	en bloosde	En.... bloosde

[p. 142]

12. Smeekbede.

1-8.	duldt, gedoog, gun, poze - ter typeering der verhouding.
5.	vlood het Boze - voor M.'s invloed, zie boven.
8.	adoratie.
12.	Toen was mijn nacht geen nacht - voor M.'s invloed, zie boven pag. 78 vlgg.
13.	vage aanduiding van 's jongelings verandering.

	Hs. C. 12.	Teksteditie XI.
1.	Zoo als de dauwdrup (v v. dauwdrop)	Zooals den dauwdrup
2.	de bij v.v. beeken	De bij,
3.	duldt harte, 't	Duldt hart, het
4.	waarin hun ontweken....	Waarin hen ontweken;
5.	alzoo Matilde Boze:	alzoo, Mathilde booze,
6.	mijn ziel ú voet; v.v. duld gij mijn	Mijn ziel u voet....
	smeeken:	smeeken,
7.	gun mij minne poze	Gun mij, minne, pooze
8.	verzinken als wie niet spreken.	Verzinken en zwijgend spreken:
9.	geheel	Geheel
10.	Van eerbied aan mij verschenen	Van diepe vreugd, mij verschenen,
11.	als een, die droomend doet van weelde weenen.	En 'k moest van eerbied en van weelde weenen:
12.	was geen nacht;	bleef geen nacht,
	ik had lief Matilde!	'k Had lief, Mathilde!
13.	als een wil hetgeen hij wilde	Als een, wil, gelijk hij wilde,
14.	maar met een hooger iets	Maar met, wat hooger is,

[p. 143]

13. Zij sluimert.

	Langzaam bereidt de dichter de scheiding voor, die in sonn. 33 voltrokken wordt, al wordt dan ook slechts het samenzijn verbroken. Hier wordt de gedachte aan Mat.'s sterfelijkheid door haar sluimer, het schijnbeeld van den dood, gewekt, nu de lach der oogen, welks invloed op den jongeling in sonn. 10 geschilderd werd, is verduisterd.
4.	De bladeren van den abeel of grauwen populier zijn aan de onderzijde aschgrauw-viltig, soms zilverig blank. vgl. ook sonn. 61: Het sluimrend meisje in 't graan.

	Hs. C. 13.	Teksteditie XXIII.
1.	v.v. sluimert in het mosch
	mosch verbeterd in mos	mos,
2.	v.v. mosch streelen.	streelen. -
4.	abeelen.	abeelen;
6.	‘droomen’ is later ingevoegd v.v. haar
	spelen	spelen:
7.	In (v.v. Door) 't vroolijk hart.	O, zoete hoop!
	heur oogen	heure oogen,
8.	v.v. De hemelschen, die lof en liefde teelen. v.v. Straks zal de hemel in de hemel...? v.v. Straks zal de hemel star en hemel teelen
	teelen	telen:
9.	v.v. O Sluimer voort! ik zie de stond genaken v.v. O Sluimer sluimer 'k de uwe?
	ik	Ik
	dag genaken	nacht genaken,
10.	v.v. dat oog
	hebt geloken:	houdt geloken, -
11.	v.v. weèr
	ontwaken.	ontwaken:
12.	dekt u	dekt, ù
13.	stroken	strooken,
14.	v.v. nachtegaal wekken!!...	wekken. -
	lied van 't woud vogelzang (doorgehaald onderschrift): 't Bosch van Laroche	onderschrift ontbreekt

[p. 144]

14. Madonna.

Dit gedicht bedoelt te geven de eerste uiting van het klein-menschelijke in Matilde. Perk meende, dat het Roomsche geloof allen menschen denzelfden plicht voorschreef en hetzelfde doel stelde, terwijl het 't verschil in aanleg loochende. Hij schreef in dien geest nl. in antwoord op een brief van J.A. Alb Thijm d.d. Amst. 1 Febr. 1878, een brief, dien mej. B. Perk in haar werk op pag. 79 ongedateerd afdrukt; daarnaar wordt geciteerd. ‘De offers, die het (sc. het Ultramontanisme, Gr.) eischt, schijnen mij onmenschelijk en in strijd met het goede, met hetgeen goed is voor den mensch; het loochent de verschillende aanlagen der menschen en wil als algemeene zedeleer gehuldigd zien 't geen waarmee sommigen van harte instemmen en het wil dit op de wijze dier enkelen doen geschieden.’

Het is nauwelijks noodig er de aandacht op te vestigen, dat de Roomsche kerk onderscheidt: algemeene en bijzondere plichten en leert, dat de door God ingestelde verscheidenheid in stand en positie insluit verschil in plichten. Doch Perk doelde, zonder het zelf geheel te bevroeden, op het heteronomische standpunt der christelijke ethiek, dat o.a. in elke philosophia moralis (Koch,

	Hs C. 14.	Teksteditie XVIII.
1.	v.v. Hoe vriend'lijk
	kozend	koozend
2	zilver al	zilvren àl
3.	traan:	traan,
4.	blonken!	blonken;
6.	weggezonken...	weg-gezonken....
7.	eindelooze	eindeloozen
8.	Ik denk aan Haar, Matilde (v.v. Mathilde) ik bid ú aan!	Ik zie naar hàar - Mathilde, ù bid ik aan:
9.	moeder	Moeder
11.	brandend	vlammend
12.	Kerk zij	kerk zij -
13.	v.v. ziel vol medelij v.v. ziel vol deerenis
	griefde!	griefde,
14.	O mijn Madonna, bid o, bid voor mij!! (doorgeh. onderschrift): Laroche	O, mijn Madonna! bid, o bid voor mij! onderschrift ontbreekt.

[p. 145]

	Schindler, Beysens, Lehmkuhl, Cathrein, etc.) en bv. ook in den onlangs verschenen 4^den druk van V. Cathrein's Die Katholische Weltanschauung (Freiburg, 1914, S. 111 und 457) besproken wordt. Zijn meening, dat er velen zijn, die hun eigen weg en de voor hen geldende waarheid moeten zoeken, stamt, langs hoeveel omwegen dan ook, van Kant's principe der zedelijke autonomie af. (Kritik der practischen Vernunft, Werke IV, ausg. Hartenstein, 1838, S. 201; Rechtslehre V, 19.) Waarom Perk M. juist op de Moedermaagd liet wijzen, is mij niet bekend. Wellicht omdat hem, als Protestant, de Mariavereering een der kenmerken van het R.K. geloof scheen en hij deze als vorm van vrouwendienst waardeerde. Hier geeft ze hem een schoon verband. Perk stelt het voor, alsof op M's woord de aandacht van den jongeling de H. Maagd zoekt. Haar beeld rijst voor hem op en een eindelooze vrede vloeit in zijn hart. Dan opwaarts blikkend, ziet hij in het zelfgeschapen beeld de trekken van Mat en het is de aanbidding van haar (de H. Maagd wordt niet aangebeden, maar vereerd), die hem geluk geschonken heeft. Het gelukkige der vinding wordt duidelijk, wanneer men bedenkt, dat de gelaatsuitdrukking van M. (een glimlach en een traan), zooals P. die schildert in vs. 3, de tragische mengeling van liefde en lijden, door vele schilders en beeldhouwers gekozen is voor hun Madonna's. Ik herinner bv. aan Guido Reni. In Perk's Iris hetzelfde, doch hier dacht hij aan de Homerische beschrijving van Andromache blijkens het motto boven den Tijdspiegeltekst (δαϰϱυόεν γελάσασα).
12.	natuursymboliek. cf. 38,5.
13.	deernisvol - vol (naasten) liefde. vgl. ook sonn. 25.

[p. 146]

15. Harmonie.

1-4.	In de eerste quatrijn daalt de blik met het maanlicht langs de schaduwzijde van den bouwval en langs den heuvel tot de kabbelende Ourthe, om dan weer opwaarts te stijgen langs de steile helling omhoog, tot waar op den top de bouwval rijst. De bouwval is de ruïne van het kasteel van Laroche, die wellicht in andere sonnetten, waar van ruïnen gesproken wordt, ook bedoeld is.
4.	getrotst; volgens Dr. J. v.d. Valk (Ons Tijdschrift XVII, Juli 1912. pag. 580) = gevallen, vervallen; terwijl hij er aan toevoegt van dit woord met ‘zekerheid en beslistheid’ deze beteekenis te kunnen geven.
5.	bruine licht, lichte bruin, - woordenspel. Bruin is donker, zooals reeds in de M.E. Van half licht tot half donker, welk een fijne overgangen!
6.	het woud - het bosch van Laroche.
12-13.	in elke star uw blik - in uw blik vele starren. Woordenspel.

	Hs. C. 15.	Teksteditie XV.
2.	v.v. den duin
3.	Oerte (v.v. Oerthe) (rechts in margine met blauw krijt en blijkbaar bedoeld als vervanging van ‘Door de Ourthe omkabbeld’): (Een eiland in den vloed,	Ourthe
4.	v.v. bemoschte
6.	ruist (v.v. ruischt)	ruischt
	stroom!.. woud verdwenen	stroom! woud, verdwenen,
7.	leenen	leenen,
8.	v.v. looverdosch
9.	gij Matilde! (v.v. Mathilde)	gij, Mathilde!
10.	natuur	natuur,
11.	uur'....	uur!
12.	ontwaren	ontwaren,
14.	u in	ù in

[p. 147]

16. Ochtendbede.

	In M. had de jongeling liefgekregen: Natuur en Menschheid. Aanvankelijk in de tweede plaats, later vooral. Vandaar in vs. 8 de klacht: hoe klein is mijn heelal! en in vs. 14 de rechtvaardiging zijner liefde met de woorden: Heelal, waarvoor ik biddend lig gebogen!!- Men vergelijke voor de tweede quatrijn o.a. Mistral's beschrijving van de verschijning der fee Esterelle (Calendal, Cant. IV.)
2.	struweel = struikgewas
13.	waarin mijn liefde (onderw.) haar aangezicht (lijd. vw.) aanschouwt.

	Hs. C. 16.	Teksteditie XXI.
1.	nacht woud en vluchten	Nacht woud, en, vluchten,
2.	heeft dauw-kristal	Heeft dauwkristal
3.	geweend v.v. glinsterd'	Geweend
	de jonge zon	de zon
4.	luwt woud dal.	Luwt woud, dal;
5.	daar pad luchten	dáar, pad, luchten,
6.	ontwaar haar (wuift, aanvankelijk schreef P. wij- en veranderde toen ij in u).	Ontwaar haar,
	al;	al....
7.	doch hooger	Doch hooge
8.	de	De
9.	het zonnegoud	van zonnegoud,
10.	en 't hemelsblauw	En 's hemels blauw
	oogen,	oogen, -
11.	heur woud.	Haar woud:
12.	O zomer	O, zomer
13.	waarin aanschouwt,	Waarin aanschouwt, -
14.	gebogen!! -	gebogen!

[p. 148]

17. Ik min uw minnaar!

2.

onschuldig kind. De jongeling wenscht geen liefkoozing, maar zoekt, als een kind bij de moeder, liefde en bescherming tegen het kwade (M. deed hem het ‘boze’ vlieden), tegen zorg (d.i.: onrust) en verdriet. (M. deed hem vrede en vreugde deelachtig worden.) Vgl. over het begeertelooze der liefde pag. 91.

4.

bezinnen. De gewone beteekenissen van 't w.w. passen niet. In de 17de eeuw en ook nog wel later was bezinnen zeer gewoon in de beteekenis: zijne zinnen op iemand of iets zetten, liefkrijgen boven anderen, beminnen. Ik zou hierbij aan willen knoopen en vermoed, dat Perk de zeer gewone verbinding: besinnen en beminnen opgevat heeft als: liefde inboezemen en liefhebben. In dit geval dus: die mij tot ziel maakt en liefde inboezemt.

	Hs. C. 17.	Teksteditie VIII.
1.	vlijen	vlijen,
2.	kind	kind,
4.	gij Matilde (v.v. Mathilde) bezint,	gij, Mathilde, bezint;
5.	ben	ben,
6.	Eeuwigheid	eeuwigheid
7.	lief gij	lief, gij
8.	v.v. (van liefde) min voor u
9.	wilt (v.v. kunt)
	mij minnen verbieden;	mij, minnen, verbieden:
11.	ziel...	ziel, -
12.	aanvankelijk schreef P.: ‘de zon de’ in de ruimte tusschen zon en de voegde hij ne; en bl over de heen
	ontvlieden:	ontvlieden.
14.	v.v Gelukkig dat gij mij niet weigren kunt. -
	Gelukkig kunt. -	Gelukkig, kunt!
	(doorgehaald onderschrift): Laroche	onderschrift ontbreekt.

[p. 149]

7.	het is de plicht des menschen zijn naaste lief te hebben en dus hem gelukkig te maken. M. nu had haar minnaar boven anderen lief en dus moest het haar aangenaam zijn, dat de jongeling, die haar huldigt - ook haar ‘minnaar’ lief heeft. Indien hij dit niet gedaan had, zou hij M. niet bevredigd hebben en dus te kort geschoten zijn in zijn menschelijken plicht.
11.	Schutsengel. M. is de beschermende engel, die hem leidt naar den top (sonn. 40), totwaar uit het dal de rust (d.i. vrede = geluk) oprijst. Gij zijt ziel - Hetgeen ik thans in u liefheb, is slechts het onvergankelijke, het onstoffelijke.
12.	Een der overvoetige regels, die Perk liet staan. De beteekenis is niet geheel duidelijk. De zonnebloem zou zich volgens een verspreid volksgeloof van de zon afwenden en dus met haar meedraaien. Wellicht bedoelt Perk: Ik volg u toch, evenals de zonnebloem.

[p. 150]

18. Bewuste liefde.

	Toen hij hoorde, dat M. verloofd was, werd hij, die op een vereeniging met haar gehoopt had, bedroefd, onzeker wat te doen. Maar de raadselnevels trokken op, toen het denkbeeld der zelfopofferende liefde zich hem openbaarde. Zijn liefde veredelde zich, tot hij niet meer M., maar in haar ‘het vrouwlijke’ liefhad.
5.	weelde. Perk gebruikt het woord voor vage en heftige emotie. Hier bedoelt hij den hartstochtelijken kus, die slechts den minnaar, niet den bevrienden aanbidder past.
6.	uw huiverende aanblik. = u aan te zien, zoo ontroerd, dat ik huiver.

	Hs. C. 18.	Teksteditie XXII.
	Bewuste liefde	Onthulling
	Daarnaast met zw. p. en met zw. p. doorgehaald: aan Mathilde
1.	glijden	glijden,
4.	die	Die
5.	ontwijden;	ontwijden.
6.	uw	Uw
7.	woonde zucht	Woonde zucht,
8.	zou benijden?!	Zou benijden?
10.	vereering beveelt (v.v. bewondering)	Vereering beveelt:
11.	want hiervan (v.v. en daarvan)	Want hiervan
	beeld.	beeld!
12.	v.v. Niet gij, dat vrouwlijk heeft op mij vermogen v.v. Matilde, uw schoon houdt me opgetogen Rechts in margine met zw. p. (Perks hand):
	De ware vrouw, in u, houdt me opgetogen	De ware vrouw in u houdt me opgetogen...
13.	en zulk niet begrijpt	En zùlk niet, begrijpt:
14.	v.v. daartoe alleen is 't kunstnaarshart gerijpt.
	tot zulke is 't kunstnaarshart alleen gegerijpt. aan den voet v.d. blz. met zw. inkt deze scansie:	Uw schoonheid heeft mijn ziel daartoe gerijpt.

[p. 151]

19. Avondzang.

1-3.	zwarte twijgen - zilvren boomen. Al naar de schaduw-of lichtzijde bekeken wordt.
7.	nachtzon - staande uitdrukking van Perk.

	Hs. C. 19.	Teksteditie XXIV.
1.	Westewindje zingt twijgen	zuidewindje suist twijgen,
2.	sluimrend teeder.	slapend teeder, -
3.	weder	weder,
4.	hun nijgen.	hen nijgen, -
5.	zwoele stilte stijgen	stille zwoelte stijgen,
6.	duiveveder;	donzen veder, -
7.	v.v. (van droomen): 1. glanzen 2. stroomen
	neder	neder,
8.	zwijgen.	zwijgen:
9.	Matilde (v.v. Mathilde)	Mathilde,
	droomen	droomen,
10.	manestralen.	manestralen,
11.	aan 't leven wordt uw zoete droom ontnomen.	En manestralen zijn als liefdestroomen
12.	Dit is een droom, die bij geen droom kan halen.	De liefde doen zij uit den hemel dalen,
13.	Wij voelen beiden liefde in de âren stroomen:	En dalen in de ziel, die zij vervromen:
14.	dwaling: dwalen? -	dwaling, dwalen....?

[p. 152]

20. Uchtend-rit.

	De beide quatrijnen behooren trots de coordinatie met ‘en’ tot de zeer goede verzen der Nederl. Litteratuur. De voorstelling is, naar ik meen, niet aan de werkelijkheid ontleend. Terloops zij opgemerkt, dat b.v. Potgieter gaarne het beeld eener schoone amazone opriep.
3.	het zand tot rots. Het hs. geeft deze lezing, die niet geheel begrijpelijk is. Den ‘murwen’ steen (het murwe kruis, de mulle muil) tot pulver of zand stampen zou eerder begrijpelijk zijn. Doch voor deze wijziging is geen grond. Wellicht bedoelt P., dat het paard het zand samenperste onder zijn hoefslagen.
10.	Venus, de godin der schoonheid en der liefde, heet in het Grieksch Aphrodite, volgens een bekende etymologie = de uit schuim (aphro-s) geborene.
13-14.	de twee laatste regels van het tweede terzet verlevendigen de gedachte aan de opofferende liefde, door Perk zoo gaarne als ideaal gesteld.

	Hs. C. 20.	Teksteditie XIV.
	Uchtend-rit	Morgenrit
1.	fieren kop	hoogen kop,
2.	briescht bewegen	briescht, bewegen,
3.	geklop	geklop,
4.	zijn zilvren vegen!	de zilvren vegen.
5.	ge vlug bestegen	gij snel bestegen,
6.	v.v. En rukt en houdt de strenge leizeels op... v.v. En roept en rukt de strenge leizeels op...
	En roept en rukt en houdt de strengen op...	En roept, en rukt, en houdt de trenzen op,
7.	galop	galop,
8.	zaàl	zaèl,
10.	blanke geboorne,	blanke, geborene,
11.	Met uwe lokken, goud als 't golvend zand. (v.v. strand)	Met lokken als uw gouden lokkenvloed.
12.	Ik staar verrukt, en moedige uitgekoorne!	Heil mij, den tot aanbidding uitverkorene!
13.	borst	hart
14.	u kuste ik nog den hoorne!	ù waar mij 't sterven zoet! -

[p. 153]

21. Zij komt.

2-6.	sneeuw en blad = bladersneeuw, de blanke bloembladen der roos. zang en lof = lofzang. P. schreef over deze constructie aan Mr. C. Vosmaer d.d. 2 Jan. '80: ‘Van Vergilius en de andere Latijnen nam ik de έν δία δυοιν over, die ik zoo mooi vind, doch die bijwijlen in 't Hollandsch bizar schijnt:’
3.	zwatelen = zacht ruischen, lispelen. Volstrekt geen neologisme van J. Perk.
5.	snelgewiekte liederen = gewiekt geluid. (Maria Tesselschade Visscher, Ged. 135). De uitdrukking is oorspronkelijk van Marini, (L'Adone, Canto VII) ‘una piuma canora, un canto alato’, voorzoover op een dergelijk punt van oorspronkelijkheid sprake kan zijn.
7.	klimveil = klimop; veil is reeds op zichzelf klimop.
8.	de twijgen, de rossen = de rosse twijgen van den bruinen beuk.

	Hs. C. 21.	Teksteditie XII.
1.	Gij berken	Gij, berken,
2.	Strooit	Strooit,
3.	Gij zwaatlende	Gij.
	(v.v. zwatelende) pad	pad,
4.	en	En
5.	Gij	En,
6.	stemt lof én klankenschat!	Stemt lof! En, klimveil, dat
7.	en klimveil, dat de slanke beuk omvat,	Den slanken, diepbeminden beuk omvat,
8.	druk vaster (v.v. minnende aan de twijgen vast)	Druk hechter
9.	v.v. Gij Voorzegger,
	u zelven o kom	uzelven o, kom,
10.	en koekoek honderdduizend keeren!	En ‘koekoek’ duizend blijde keeren,
11.	en aan v.v. vergulden	En aan,
13.	de (v.v. haar) klinkt alom	De klinke alom,
14.	waar ‘te beminnen’	Waar te beminnen
	leeren! -	leeren!

[p. 154]

	Min of meer zal mogen gelden van deze plaats en voor sonn. 34, 5 en 55, 6., hetgeen P. schreef (in 't najaar '80) aan zijn tante (B. P. p. 148) over Dorpsdans. 79, 8., waarin hij aan deze postpositie van het adj. grootere plasticiteit toekende.
9.	voorzegger - de koekoek kondigt de lente aan en voorspelt slecht weer. Hier zal aan het eerste gedacht moeten worden.
13.	schoonheid = de oorzaak der liefde, zie pag. 115.
14.	Zon en zomer leeren beminnen en wekken liefde. Juist deze moeten M. eeren, die de liefde, de veredelende liefde wekt, welke den mensch opvoert tot den hemel van vrede en liefde.

[p. 155]

22. Die lach.

	Men herinnere zich de weersgesteldheid tijdens Perk's reis in '79. cf. ook sonn. 41, 44, 57, 71.
5-8.	invloed van M's lach op den zwerver.
9.	Het aenschijn van me vrouw, als zij... En is geen lachje, neen, maar lachens daegheraadt, Hooft, Ged. I, 263 (ed. Leend.)
11.	vgl. sonn. 11, 3.
14.	Perk schreef aan Mr. C. Vosmaer. d.d. 2 Jan. 1880. ‘Als ik eén der sonnetten eindig met: “wanneer ik roerloos wacht op de' uchtendstond” dan dacht ik aan Homeros' IX boek 662 ϰαὶ Ἠῶ διᾶν ἔμιμνεν 't geen ik zulk een beeldende uitdrukking voor “slapen” vind,....’

	Hs. C. 22.	Teksteditie XIII.
	Die lach (v.v. Haar Glimlach).
1.	op eens	opeens
2.	door breken	Door breken,
3.	en daar v.v. leeken	En er
4.	van bloem en blad kristallijn	Van blad en bloem, kristallijn,
5.	zoo dat v.v. haar weenen	Zóó, dat
	zijn,	zijn:
6.	zoo is ontstemt op eens geweken	Zoo is, ontstemt, opeens geweken,
7.	Matilde! uw spreken	Mathilde! úw spreken,
8.	en zwerft die fijn.	En doolt uw fijn: -
9.	dageraad;	dageraad,
10.	en lach mijn	En lach, mijne
11.	de rond. -	De rond, -
13.	zoo zonnig; hooren	Zoo zonnig: hooren,
14.	wanneer de uchtendstond.	Wanneer de' uchtendstond...

[p. 156]

23. De schietbeek.

	In 1879 en later doorwaadden de zomergasten in de Ardennen, noodgedwongen of uit vermaak, o.a. de Bronze, blootsvoets. Zie hoofdst. VI. 3. en sonn. 32, 3-4. Gepubliceerd ‘Nederland’ 1881, gedateerd: Juli 1879, Vallée de la Bronze. De Bronze valt in de Ourthe achter het vroegere ‘Hôtel du Nord’ der gebroeders Meunier.
12.	het linnen zoog het water op, dat haar voeten bevochtigde.

	Hs. C. 23.	Teksteditie XVII.
	(v.v. De voetwassching)
2.	langs de holle boorden.	langs de holle boorden;
	v.v. tusschen groene boorden v.v. langs de keien boorden.
3.	v v. Het kust (verliefd) de bloemen aan zijn zoomen
4.	En suist en ruist en bruist in volle akkoorden. v.v. En slaat verwoed de kiezels die het stoorden. v.v. En beukt verwoed de klippen die het stoorden.	En zingt een lied vol murmelende akkoorden.
5.	ge lieve! betoomen	gij, lieve, betoomen,
6.	En waadde bekoorden,	Maar waadde' bekoorden:
7-8.	v.v. De blauwe hemel scheen van u te droomen Het beekje kustte uw voeten, die het stoorden.
7.	wijken als komen	wijken, nu komen,
8.	ze	zij
9.	v.v. rimpelt
	rimp'len	fronsen
10.	v.v. klare vocht
	klaar kristal!	rimpelend kristal...
	o, reik ze mij die beiden	O, laat mij beiden,
11.	Opdat mijn handen ze in de wade ontmoeten! - -	Om met een voetkus mijn vorstin te groeten!...
12.	Het linnen laat ik van uw voeten drinken	En 'k liet het linnen van haar voeten drinken
13.	Het water weenend dat het zóo moet scheiden...	Het water, weenend om het wreed verscheiden
14.	En 'k zie uw oog van frissche blijheid blinken!	En zag haar oog van frissche blijheid blinken. -
	onderschr. doorgeh. Vallée de la Bronze	onderschr. ontbreekt

[p. 157]

24. God.

- ‘En gij?’ - ‘Somtijds noem ik de Liefde God
Die 't al verbindt; die 'k alles zie doordringen
gelijk het leven u en mij; soms ook het Lot,
dat leidt (als ons de wil) de Stervelingen.

Dan weder, dat wat was vóor alle dingen
en (zijn die heen) het eenig overschot
en dan weêr al wat zich niet voelt omringen
door einde en aanvang, door begin noch slot.

't Oneindig eeuwige en 't heelal bestaan
Zoo goed als gij Matilde! een mensch kan 't weten
begrijpen niet. Zie zee en hemel aan

en aarde en wat we oneindig heeten...
Gij hebt een beeld. Wie menschen gadeslâân
Zien 't beeld der ‘Ziel van 't Al’... in denkens keten.

13-14.

Wellicht bedoelt Perk, zonder dat de bedoelde woorden deze beteekenis eigenlijk hebben: de menschen zijn het evenbeeld van God, hetgeen men inziet, wanneer men feiten en conclusies aaneenschakelt. In dit verband maak ik ook opmerkzaam op hetgeen Perk in ‘Herman en Martha’, (1^ste Bedr. 4^de toon), gedateerd 1877 zomer, schreef:

Den Mikrokosmos (sc. de mensch)..... die
Der godheid nagebeeld op aard verscheen....
Gij, mensch!....
Gij schakel van den keten, eind'loos groot
En die slechts door den mensch zijn golving neemt om God te zijn!

Een andere opvatting zou zijn: een beeld van de Al ziel wordt gevonden in het logisch denken, den logos der menschen.

2.	v.v. en wat ik aarde en hemel zie doordringen
4.	v.v. stervelingen
6.	v.v. en wezen zal zijn die 't Niet gevlot;
7.	v.v. doordringen
8.	v.v. of aanvang
9.	v.v. eeuwge

[p. 158]

25. Geloof.

Het vers volgt logisch op het vorige. Na de bekentenis dat hij zocht naar een begripsinhoud van het woord ‘God’, vraagt M., die gelooft in God als ens supremum, necessario vi suae naturae existens, totum in actu, summa simplicitate perditum infinitum et perfectissimum: ‘Gelooft ge aan God?’ d.w.z. aan een persoonlijken God, (persoonlijk niet in anthropomorphistischen zin, maar de volmaaktste intellectueele natuur en de volmaaktste wijze van bestaan), die zich aan de menschen geopenbaard heeft; gelooft ge aan Jezus, die God zelve is? En het antwoord kan na het voorgaande sonnet slechts zijn: Wanneer ik streef naar veredeling (symbolisch verbeeld door het omhoogheffen van het aangezicht, wordt vrede, d.i. geluk, mijn deel en mij is het bestemd (vgl sonn. 97) slechts voor mij waarheid te vinden; voor u, Matilde, is het plicht te bidden en te gelooven.

7-8.

M. bedoelt: God, de oneindig wijze, moet in alles de passende orde wenschen en deze verlangt, dat het lage den oneindig-verhevene, onderworpen zij en hem diene. Dus handelt de mensch, die, voor hetgeen hij van God ontving, niet dankbaar is, tegen de door God gewilde wereldorde, en is dus ‘niet goed’ sc. deugdzaam.

	Hs. C. 25.	Teksteditie. XX.
	Geloof	Belijdenis
1.	Matilde!	- ‘Mathilde!’
	‘bidt	- ‘Bidt
2.	al verheven	àl verheven,
3.	en ik leven!’	En ik leven!’ -
4.	natuur bestaan?’	Natuur bestaan?’
6.	Jesus v.v. voor ‘wie’ is onleesbaar	Jezus,
7.	gegeven	gegeven,
8.	heengegaan.	heengegaan:
10.	wulfde 't aangezicht	welfde 't droomende aangezicht,
11.	heffen.	heffen:
12.	Gij, sprak ik, levenwekkend goddlijk licht!	‘Gij, (sprak ik) levenwekkend, eindloos licht!
13.	u leeft	ù leeft,
14.	Matildes plicht! -	Mathilde's plicht!’

[p. 159]

26. Gelooven.

	M's poging, om hem te overreden, wordt gekenmerkt door de woorden: vleiend, met mij vereend, fleemdet, smeekend Het sonnet zegt, gelijk nog vele malen zal gezegd worden: Niet één deugd past voor allen.
2.	cf. sonn. 14. Madonna.

	Hs. C. 26.	Teksteditie XIX.
	Gelooven.	Aanzoek.
1.	op eens te moede	opeens te moede,
2.	mij	mij,
3.	moedermaagd	Moedermaagd,
4.	‘En	En
5.	‘Ik haar bidden: behoede,	Ik Haar bidden, behoede;
6.	‘Dat geluk ook uw	Dat geloof oók ùw
7.	‘Geloof ik; verlaagt	Geloof ik, verlaagt,
8.	‘En hoop voede.’	En hoop, voede!’
9.	ge	ge,
10.	gedaan;	gedaan:
11.	niet gelooven	niet-gelooven
12.	godsdienst vriendin:	godsdienst, vriendin!
13.	v.v. Zij maakt mij goed
	goed. Laat eigenzin.	goed, laat eigen zin:
14.	mìj onderschrift Laroche doorgeh.	mij onderschrift ontbreekt

[p. 160]

27. De bergstroom.

	Een dialogisch sonnet. De eerste quatrijn en het eerste terzet worden door M., de tweede quatrijn en het tweede terzet door den jongeling gesproken.
13.	waar liefde en eindeloosheid paren, = waarin eeuwige liefde is.
14.	als 't golfje in zee; elders (sonn. 100, 14) ‘als de zon in zee’.

	Hs. C. 27.	Teksteditie XXV.
	v.v. De Oerthe v.v. Zij:
1.	v.v. ‘Zie! de Oerthe
	De bergstroom deinen	- ‘De bergstroom deinen,
2.	- En v.v. eer ze nog komen	En
	zie eer ze komen;	zie... eer zij komen, -
3.	Waren ze, zijn ze	waren zij, zijn ze,
4.	genomen?’ - v.v. Ik:	genomen?’
5.	v.v. Het golfje leeft in d'Oerthe in lange lijnen: v.v. Zie, Zie, Het golfje leeft in lange lijnen:
	‘Zie hoe	- ‘Zie, hoe
6.	v.v. beeldtnis
	droomen.	droomen, -
7.	v.v. in mijn vaderland
8.	v.v. mij v.v. aan de Merwezoomen.’ v.v. Zij:
9.	‘Straks v.v. Noorderbaren	- ‘Straks
10.	v.v. Der
	Dier vaderlansche zee...	Der vaderlandsche zee -
	waar is 't gebleven?	waar is 't gebleven? -
	v.v. 't is heen v.v. Ik:
12.	‘Geef zee: ze wedergeven.	- ‘Geef zee - zij wedergeven! -
13.	hart	hart,
	v.v. waar in zie...
14.	Daar zult ge als 't golfje in zee voor eeuwig leven.’	Daar zal Mathilde, als 't golfje in zee, in leven!’
	doorgestr. onderschrift: Laroche.	onderschrift ontbreekt.

[p. 161]

28. Gezegend uur!

	Het sonnet duidt aan den toestand van den zwerver vóór de ontmoeting, zie pag. 78.
5.	vgl. sonn. 6. Eerste Aanblik.
6.	genot = geluk; cf. Betsy Perk l. c. pag. 240 onderaan en pag. 241 bovenaan. weelde = overstelpende aandoening.
7. 8.	zachtheid = liefde; volgens P. een kenmerkende eigenschap van de vrouw. Kracht daarentegen een kenmerkende eigenschap van den man, inzonderheid van den kunstenaar. De jongeling zal, als de krachtige kunstenaar, op de zachtheid van M. een ‘ideaal’ (men denke aan den titel ‘Ideaal’) bouwen.
10.	weer. - M. was niet de eerste vrouw, die de jongeling liefhad, maar wel de eerste, die hij met een verheven liefde ‘aanbad’. cf. sonn. 7.

	Hs. C. 28.	Teksteditie VI.
	Gezegend uur!	Gebenedijde stonde
1.	O vrouwen	O, vrouwen!
5.	droomende	zalige
6.	v.v. (voor u) Haar
	aanschouwen	aanschouwen,
7.	overtogen	overtogen,
8.	Kracht het Ideaal bouwen.	kracht een Ideaal bouwen!
9.	zag gloeien	zag, gloeien,
10.	v.v. weêr
	liefde bloeien,	liefde ontbloeien,
12.	‘O aarde!’ (riep ik)	‘O, aarde!’ riep ik,
13.	Gij zijt de suizen	‘Gij zijt een suizen,
14.	moogt huizen!’	blijft huizen!’
	doorgestr. onderschr. Laroche	onderschr. ontbreekt

[p. 162]

29. Wijs noodlot.

	Wijs Noodlot = God = de Macht, Die op de menschen waakt.
1-4.	Men stelle zich de zomergasten van Laroche, die meerdere tochtjes met Dr. Xav. de Reul en M. Thomas gemaakt hadden, voor, en hun belangstelling in de twee jongelieden, die zoo gaarne elkanders gezelschap zochten.
5.	ik zou u nimmer kunnen leiden - omdat zij hem beheerschte door de liefde, die hij voor haar koesterde.
6.	De jongeling wil niet zeggen, dat M. de scheiding goed en verstandig vindt. Maar wel: hetgeen ik Noodlot noem, d.w.z. (vs. 9) ‘de Macht die op de menschen waakt,’ is voor u de wil van den Alwijzen God.
7-8.	Gij ontrooft me verdriet en vreugde.

	Hs. C. 29.	Teksteditie XXVI.
	Wijs Noodlot	O, Noodlot!
	v.v. Wijze Scheiding.
1.	ons aanschouwen beiden	naar ons staren beiden,
3.	aan hoofd	aan, hoofd,
4.	medevreugd bereiden.	wedervreugd bereiden. -
5.	Matilde	Mathilde
	v.v. Mathilde kunnen - aanv. schreef P. kunnen. Toen veranderde hij dit in willen, doch hernam toen het woord kunnen.
6.	leven. gelooft	leven! gelooft,
7.	mij rooft	me ontrooft
8.	hart. kan scheiden.	hart... kàn scheiden...
9.	toch, de Macht, Die op de menschen waakt	tòch, die Macht, die over 't menschdom waakt,
10.	wijs verlaten	wijs, verlaten,
11.	maakt.	maakt!
12.	u	ú,
13.	mijzelf nu ben haten:	mijzelf, nú ben, haten -
14.	dweper... (v.v. dweeper)	dweper,
	mij!	mij...!
	doorgeh ondersch. Laroche!	onderschr. ontbreekt

[p. 163]

9.	De jongeling geloofde in den vrijen wil, waardoor de mensch zich zelf leidt; hij geloofde ook in een macht buiten onzen wil, die der menschen lot en hun onderlinge verhouding bepaalde; cf. sonn. 24, 3-4.
11-14.	Geen schildering van den werkelijken toestand. Reeds lang ging de jongeling niet meer in versmeltende liefde in 't meisje op. Doch de drang naar vrijheid en de moeite om zich los te rukken doet hem overdrijven den toestand van afhankelijkheid en de gevolgen van langer samenzijn.

[p. 164]

30. Tot wederziens.

1-4.	De toestand van den jongeling vóór de ontmoeting.
5.	Het was de plicht van den jongeling lief te hebben en slechts hierdoor kon hij aan zijn bestemming beantwoorden; cf. pag. 107.
8-9.	een enkel wezen duizendvoud - veelvuldig mededogend, eén.
11.	Gelijk een vlotte beek, die (langs bloemen vloeit) over de (weerspiegelde) bloemen heenstrijkt.
14.	Hij zag haar weder in sonn. 100.

	Hs. C. 30.	Teksteditie XXXII.
	Tot wederziens	Mijmering.
1.	Voor ik u gezien	Vóór ik haar gezien,
	ijzig	dof en
2.	licht.	licht, -
3	Ik hoorde in 't beekgeruisch geen zoeten kout:	In 't beekgeruisch hoorde ik geen stillen kout,
4.	Zonnestraal gedicht,	star een zoet gedicht;
5.	U hebben wensch en plicht	Haar hebben, tot een plicht,
6.	u aangeschouwd	haar aangeschouwd, -
7.	En ieder denkbeeld was aan u gericht:	Elke ademtocht was slechts aan háar gericht, -
8.	Gij scheent me een enkel wezen duizendvoud	Zij scheen me éen enkel wezen, duizendvoud:
9.	Gij (v.v. Er) waart, mededogend, éen.	Zij was, mededoogend, éen:
10.	Uw (v.v. Een) gevoel	Een gevoel,
11.	v.v. (voor vlotte) snelle
	heen.	heen;
12.	Schoon, liefderijk, vol gaven bovendien	Zij, waardig duizend zielen aan te bièn,
13.	Wees (v.v. zijt) gij	Worde aan
14.	u	haar
	doorgeh onderschr. Laroche	onderschr. ontbreekt

[p. 165]

31. Vaarwel.

1.	liefdeleven; cf. den titel van het eenige boek.
4.	zij - Het leven liefde - De uitdrukking schijnt dubbelzinnig; het leven lieven kan beteekenen: levenslustig zijn. En hoewel deze beteekenis niet geheel onmogelijk is, zou ik toch een nuanceering verkiezen. Dood pleegt P. te gebruiken in de beteekenis: liefde-, vreugdeloosheid en onrust; leven in tegenovergestelden zin. Denken wij hieraan dan wordt: leefde voor de liefde = Het leven liefde!
5.	de liefde blijft = de liefde is eeuwig.
5-6.	zonder liefde zou hij weer terug vallen tot den toestand vóór het samenzijn ('k was dood).
11.	zocht - de verleden tijd geeft de volle kracht aan het vruchteloos zoeken.
13.	de linde als de boom der liefde zeer bekend. De naam, in den bast gesneden, zal de herinnering aan M. verlevendigen.
14.	ik lieve! u lieven - woordenspel.

	Hs. C. 31.	Teksteditie CI.
1.	geliefde streek (v.v. geliefkoosd land, landouw...)	geliefkoosd land
	liefdeleven	liefdeleven,
2.	liefde	liefde,
3.	die gedreven	de gedreven,
4.	voorbij	voorbij,
5.	Liefdenooit. mij	liefde blijft, mij,
6.	Ik voelde me aan het ook ontheven....	'k Gevoelde mij aan 't óók ontheven -
7.	liefde	liefde,
	eens levens lentetij	het lent-getij,
8.	bijgebleven.	bij gebleven. -
9.	Matilde (v.v. Mathilde)	Mathilde
	ik zal u roepen, zwijgen,	u zal ik roepen: zwijgen...
10.	aanzien	aanzien,
11.	vinden mijlen (v.v. uren) zocht.	vinden, uren zocht!
13.	v.v. (voor linde) boom
	v.v. mij (voor me) bewaren: ...	bewaren -
14.	v.v. nog (voor u) ik mocht...	u, ik, mocht! -
	doorgestr. onderschr. Laroche.	onderschr. ontbr.

[p. 166]

32. Zegen mij.

1.	zachtheid, waarnaar elke vrouw moet streven en die het ideaal moet zijn van elke vrouw.
3-4.	cf. sonn. 23.
5-6.	het Goede is het schoone, zie pag. 115.
14.	wat de zegen Gods voor u is, is uw zegen voor mij.

	Hs. C. 32.	Teksteditie XC.
1.	v.v. hooge zachtheid
	Zachtheid! moet,	zachtheid, moet!
2.	wijken	wijken,
3.	spieglen voet	spieg'len, voet,
4.	voetje waar de vliet langs heen ging	voetje, waarlangs heen de vliet kwam
5.	vóor prijken	voor prijken,
6.	Schoon minnaars Kwade	schoon minnaar kwade
7.	zal u gelijken	zal, ù gelijken,
8.	ik u beminne in haar gemoed.	ze in háar mij ú beminnen doet.
9.	v.v. Als iedereen u minde als ik het u v.v. Als iedereen u minde zoo als ik u v.v. Als iedereen u liefhad zoo als ik u
	Beminde een ieder zoo als ik het u	Beminde een ieder, wat ik min in ù,
10.	v.v. O, de aarde
	De wereld (waereld) waar	De wereld waar'
12.	vrouwen	vrouwen....
13.	heur voorbij!...	haar voorbij!
14.	u; de uwe mij!! - doorgestr. onderschr. Laroche	u! De uwe mij! - onderschr. ontbr.

[p. 167]

33. Scheiding.

Perk dichtte in het Fransch ongeveer hetzelfde (N.G. 1894, p. 203).

Nous nous voyions au fond de l'humble et triste auberge

Sur la route roulait la pesante voiture,
De nouveau sonnaient les sonnettes des chevaux.
l'Horizon transparent couvrait nous et Fraiture:
Nous fûmes emportés, nous seuls avec nos maux.

	Over de achter dit gedicht schuilende werkelijkheid zie Hoofdst. VII, 5.
4.	De weg voert van Baraque la Fraiture naar Vielsalm naar beneden en de hut schijnt te stijgen voor den dalenden jonkman.
11.	Welke waarde heeft een traan, zoo hij niet de uiting is van vreugde of smart? En daarom, zoo weenen veroorloofd is, mogen tranen mijn smart getuigen en lenigen.
14.	sonn. 35, 5. Een kus ten afscheid, toen twee harten schreiden 48, 13. toen 'k up heur hand de scheidenskus mocht drukken...

	Hs. C. 33.	Teksteditie XXVIII
	v.v. Afscheid
1.	knallen,	knallen;
2.	heen,	heen;
3.	schallen,	schallen;
4.	kleen.	kleen:
5.	hut vrouw verdween	kluis maagd verdween,
6.	Die, slanke maagd, een voorbeeld is voor allen:	Die me als godin gedaagd is, duizendtallen
7.	Steeds groeit mijn smart; nu is de slag gevallen:	Bloesems om 't hoofd - ze is aan mijn hart ontvallen,
8.	Het hart, dat leefde in haar, voelt zich alleen.	En 't hart, dat stierf in haar, leeft... maar alleen:
9.	gij tranen	gij, tranen!
10.	u mijn	ù de
11.	waar' hart	ware ziel
12.	Spreekt gij 't vaarwel, dat ik goddank niet vinde:	Spreekt, tranen! dan 't ‘vaarwel’, dat ik niet vinde...
13.	k Had willen zeggen dat ik haar beminde	Ik wilde zeggen, hoe ik haar beminde,
14.	alles zeide was ‘Matilde!’... (v.v. Mathilde)	alles, zeide, was: ‘Mathilde!’
	doorgestr. onderschr. Fraiture	onderschr. ontbreekt.

[p. 168]

34. Was dat een lied?

1.	lichtend duister; lichtend - de helle klaarte van den horizon, duister, omdat hij M.'s gestalte niet meer onderscheiden kon door den afstand en door zijn tranen.
2.	Ver in de verre verte - woordenspel.
3.	Goddank, - omdat zij hem tot een onding maakte. Helaas, - omdat hij M. nog altijd liefheeft.
4-5.	't Noodlot brak den kluister Den zachten, Over de postpositie van 't adj. zie sonn. 21. 't Noodlot = God.
5-6.	De liefde meert de helften samen tot één geheel. Niet den jongeling en M., maar man en vrouw.
6.	liefde, leven, luister. In sonn. Dag: liefde, leven en licht.
8.	die scheidend minnen leert. Twee opvattingen zijn denkbaar: 1. die door de scheiding haar eigen liefde leert kennen, zooals het gemis van hetgeen men lief had de kracht der liefde doet beseffen. 2. die, gescheiden, leert liefhebben de natuur en zijn naaste, de menschheid, met wie hij door M. verbonden is.
10-11.	de blauwe hemel schijnt mij grauw, omdat mijn blik door tranen verduisterd wordt.
13.	het teedere d.w.z. gevoelvolle lied klaagt en jubelt. Men herinnere zich vs. 3: Goddank, Helaas,.

	Hs. C. 34.	Teksteditie XLIX.
1.	zijn (v.v. voor is)
	duister	duister,
2.	verte keert	verte, keert,
3.	Goddank, helaas,	Goddank! helaas!
4.	bezaligt kluister	bezaligt... kluister,
5.	de helften	twee helften
6.	luister.	luister....
9.	nevelbanken	nevelbanken,
11.	grauw;	grauw...
13.	v.v. (voor blijde) droeve
	vogelklanken	vogelklanken -
14.	ze;	ze,
	ik (v.v. en)	en
	v.v. elken traandrup (voor traan en ziele)

[p. 169]

35. Gescheiden.

5.	cf. sonn. 33 en 48.
8.	Schonk leven aan de dood - paradox en antithese. Dood = gebrek aan vrede en vreugde.
11.	niet: ik werd schreiend wakker. Maar rusteloos, immer denkend aan haar, wekte de smart mij; òf: ik ben weenend ingeslapen, hopend nimmer te zullen ontwaken en toch heeft het leven mij weer gewekt.
12.	niet = nu zie ik menschen, die ik niet ken; maar = zóó ben ik opgegaan in mijn leed, dat zij, die ik vroeger kende, mij vreemden schijnen. vgl. ook sonn. 4.

	Hs. C. 35.	Teksteditie XXXIV
1.	De kleine kluis ons scheiden	De kluis ons noode scheiden
2.	Bewaart daaraan een zoete 'erinnering.	Leeft in mijn peinzende herinnering....
3.	Mij werd ze een Paradijs beiden	Zij werd mij paradijs beiden,
4.	de eerste weelde (v.v. liefde)	de' eersten liefde,
	laatst omving.	laatst, ontving.
5.	Eén	Een
6.	Bracht vreugde aan 't éen, dat aan haar harte hing;	Verheugde 't hart, dat haar aan 't harte hing....
7.	De kus, die het nieuw leven moest bereiden	Maar, die der liefde 't leven wou bereiden,
8.	't leven de dood. Zij	leven den dood: zij
9.	een afscheidslied;	éen afscheidslied....
10.	geweend	geweend,
11.	weèr	weer
12.	'k Zie vreemden nu, maar zie Matilde (v.v. Mathilde) niet.	Thans zie ik vreemden, maar Mathilde niet:
13.	meent	meent,
14.	maakt. doorgeh. onderschr. Diekirch.	maakt... onderschr. ontbreekt.

[p. 170]

36. Vrij.

1.	Zwingen - een germanisme.
11.	De rijpe vrucht: de jongeling had liefde in zich opgenomen, was tot kunstenaar gerijpt en thans van Matilde gescheiden.
12-13.	Niet onmogelijk is, dat de jongeling zeggen wil: wanneer wij 't vrije zijn erlangen of wel, wanneer wij niet meer door liefde met iets verbonden zijn, ontvangen wij den dood (= liefdeloosheid, vreugdeloosheid, smart, naar Perk's taalgebruik). Aan den eenen kant zou dan de jongelingsmachten naar vrijheid en naar een vergeten van M., aan den anderen kant zou de overgang en de scheiding als zoo rauw gevoeld worden, dat de jongeling onwillekeurig verlangt naar een vernieuwing van den band.

	Hs. C. 36.	Teksteditie LIII.
3.	streelen	streelen,
5.	Hoor leeuwerikken	Hoor! leeuweriken
6.	oofthof	oofthof,
7.	meè zwervelingen	mee zwervelingen,
10.	ziet binden	ziet, binden,
12.	bonzen	smakken
13.	Dood zijn (ontvangen vs. 12 en erlangen vs. 13 zijn door de aanwijzing 1 en 2 van plaats verwisseld).	dood Zijn
14.	Ik kan, ik kan Matilde (v.v. Mathilde)	Ik kan, ik kán Mathilde
	vergeten.	vergeten!
	doorgeh. onderschr. Diekirch.	onderschr. ontbreekt.

[p. 171]

37. Die blonde bloemen!

	Bij een plotselinge scheiding kan het leven nog een tijdlang verstard blijven in nu doellooze gewoonten, die telkens smartelijk herinneren aan hetgeen ruw ontnomen werd. En de doelloosheid dezer onwillekeurige handelingen kan weemoedig stemmen over de nutteloosheid van het leven, dat voor een deel uit tal van kleine handelingen bestaat, voor het meerendeel slechts voor een vergankelijk doel van waarde.
1.	vgl. sonn. 42: Nu voelt men warme geuren om zich walmen.
9.	haar geur wekt liefde of de geur der bloemen wekt erotische voorstellingen.

	Hs. C. 37.	Teksteditie XXIX.
	Die blonde bloemen!	Dorre bloemen
1.	rond	rond....
3.	Ze als dronken	Zij zacht, dronken,
4.	Matilde (v.v. Mathilde)	Mathilde
	blond!	blond....
5.	Matilde! (v.v. Mathilde)	Mathilde...!
	ze ook	zij óok
6.	geschonken	geschonken,
7.	lonken:	lonken,
8.	Och, dat ik die belooning wedervond!	Die ze om mijn handen en mijn harte wond:
10.	Die leven derven	Die, leven, derven,
11.	Herleef den dood - -	Herleefden, dood,
	vergeet mij nieten.	vergeet-mij-nieten -
12.	nu	nú
13.	drukken doorgeh. onderschr. Diekirch.	drukken, onderschr. ontbreekt.

[p. 172]

38. De maan verrijst.

5.	de Natuur is een tempel. Ten onrechte menigmaal opgevat als rhetorica. De uitdrukking is natuursymbolisch bedoeld. vgl. sonn. 14, 12. Een Kerk rijst allerwegen aan uw zij.
6-8.	Bij M.'s eersten aanblik voelde hij zijn geheele wezen van een diepe rust vervuld.

	Hs. C. 38.	Teksteditie XXX.
	De Maan verrijst (v v. komt op)	De Maan Verrijst
1.	samenvlieten	samenvlieten,
2.	azuur.	azuur, -
3.	v.v. De lichtvlieg ziet men heen en weder schieten	schieten,
	v.v. De glimvlieg ziet men etc.
4.	vuur.	vuur:
5.	Stilte bidt. Natuur.	stilte bidt... na-natuur,
6.	als met vreè zich overgieten:	zich met vrede als overgieten....
7.	een zelfde zoete schemeruur	dezelfde heilige avonduur',
8.	haar	heur
	v.v. bij zijn (voor aanblik)
	genieten.	genieten:
9.	Verleden	verleden:
10.	haar stem haar schreden:	heur stem heur schreden....
11.	omhoog.	omhoog -
12.	wezen?	wezen?....
13.	Daar heur	Dáar haar
14.	Zoo Matilde! (v.v. Mathilde)	Zóo Mathilde
	gij 't oog! -	het oog!
	doorgeh. onderschr. Die kirch.	onderschr. ontbr.

[p. 173]

39. Het bosch.

Gilsdorf, op de helling van den Gilsdorfer Ban, die sterk beboscht is.

Zie voor dit sonn. hoofdst. VII, 3.

rosse pluimstaart - eekhoorn.

	Hs. C. 39.	Teksteditie LI.
	Het Bosch.	Kupris in 't Woud
1.	bosch blàren	woud blàren,
2.	aanvankelijk begon het woord lommer met een b v.v. mosch
	mos	mos,
3.	En pronkt verheugd in bruin-groen-gelen dos v.v. bruin, groen, geelen dosch.	En zijner bronzen armen tempelrots
4.	En blijft naar 't hemelsblauw bewondrend staren v.v. De blauwe hemel schijnt door 't loof te staren.	Wijdt honderd esmeralden zo-de-altaren:
5.	varen;	varen,
6.	Een zonnestraal kust braam en bezie los:	Zefier kust geuren uit de rozen los,
7.	Hoe heerlijk is het om in 't koele bosch	En door het heilig, hemel-schragend bosch
8.	De koele bron al murmelend te ontwaren.	Schijnt wellust-ademend een god te waren:
9.	De rosse (v.v. rossche) pluimstaart doet de twijgen kraken;	't Is Kupris, wie de mirt en roze kransen,
10.	De wildzang voelt en lied en liefde ontwaken	Wie maneschijn van leest en boezem licht,
11.	En zingt en trekkebekt en stoeit en zingt...	Wier lokkend oog in 't hart verlangen lacht, -
12.	O! kwam uit ieder huis een boom (v.v. bosch) gerezen,	En zeven duiven zwermen in heur glansen, -
13.	Als 't bosch zou dan de stad gelukkig wezen,	De zode zwelt, waar zij heur schrede richt....
14.	Waar nooit het liefdelied eens wildzangs klinkt!! -	Wee mij! ik zie Mathilde in Kupris' pracht!
	doorgeh. onderschr. Gilsdorf.	onderschr. ontbreekt.

[p. 174]

40. Op den top.

	Gedeeltelijk ook symbolisch bedoeld? Voor de werkelijkheid, die voor dit gedicht de stof leverde, zie hoofdst. VII, 3. Uit het dal rijst de rust op en in het dal is alles werkzaam, juicht in het bestaan en betracht den plicht van vroolijk zijn.
6.	mat = dof, glansloos.
9.	stampen, bij het omhoogtrekken tegen de hellingen.
14.	ontevreden stadskind, zie pag. 110.

	Hs. C. 40.	Teksteditie LVI.
1.	daar hier	daar, Hier
3.	Stijgt op	Rijst op,
4.	Waarmeè het wolkloos zwerk zich schijnt te vullen.	Waar zich het wolkloos ruim meê schijnt te vullen;
6.	En schijnen die in matte mist te hullen:	Die ze in een waas van matten nevel hullen, -
7.	Uit de' afgrond klinkt gelach en steengeklop...	Uit d' afgrond lacht gezang en steengeklop....
8.	treuren	rusten
9.	stampen	zwoegen
	v.v. zwaren
	vracht	vracht,
10.	dicht	dicht,
11.	de haan victorie!	een haan victorie:
12.	bestaan de plicht	bestaan, den plicht
13.	vroolijk zijn	vroolijk-zijn
14.	Het glorie. doorgeh. onderschr. Diekirch der Herrenberg	En 't glorie? onderschrift ontbreekt.

[p. 175]

41. De mist.

cf. sonn. 22., waar o.a. vermeld werden de weersomstandigheden, waaronder Perk's reis in '79 plaats had. De blik boort (een zeer plastische uitdrukking) niet door den mist heen, en evenzoo boort de toegespitste aandacht niet door den mist der raadselen, maar ziet slechts nevelverhuld de gedachte, wier vage contouren zich niet scherper laten omlijnen. En niet het verstand kan de hoogste waarheid vatten, maar de liefde. Of anders gezegd: niet de geleerde, maar de kunstenaar, die immers om kunstenaar te worden liefde in zich opgenomen moet hebben, verwerft de hoogste wijsheid.

5.

de zonnestralen, verbonden met (= te samen met) het luwtje (= de wind), verdrijven den mist. Het verbonden zijn met de natuur geschetst. Hetzelfde koeltje verkwikt den zwerver en de natuur, die beide door dezelfde zwoelte lijden.

	Hs. C. 41.	Teksteditie XXXV.
	De Mist	Mist
1.	henen	henen,
2.	niet her of der bevindt.	niet, hier of daar bevindt:
3.	loovers van (v.v. aan) de struiken weenen	loov'ren van de heesters weenen,
4.	't is wêer	't is, weer
5.	v.v. (voor bindt) windt
	bindt	bindt,
6.	v.v. (voor tranen) stralen
	edelsteenen	edelsteenen...
7.	v.v. En bosch en berg en lucht herkrijgt zijn tint
	En bosch en berg en zwerk herkrijgt zijn tint:	En lucht en bosch en berg herkrijgt zijn tint:
8.	op	op,
9.	Zoo peinst	Zóo peinst,
10.	duisterheid des raadsels	duisternis dier raadslen
	doorgeh. onderschr. De Scheitert bs (?) Diekirch	onderschr. ontbreekt.

[p. 176]

42. Een luwtje.

1.	cf. sonn. 37. Daar walmen warme geuren om mij rond
13.	weelde = emotie.

	Hs. C. 42.	Teksteditie LXIX.
1.	walmen	walmen,
2.	wuiven.	wuiven, -
3.	schuiven	schuiven,
4.	talmen.	talmen;
5.	de	de'
6.	Ontzenuwd heur	Ontzenuwd, haar
7.	bestuiven	bestuiven,
8.	dwalmen.	dwalmen;
9.	gras	mos
10.	zwoelte:	zwoelte,
11.	v.v. (voor hij) en koelte. -	koelte....
12.	de bries (v.v. wind)	een bries
	abeeleloovers	abeele-loovren
13.	de spriet (v.v. en 't gras)	en 't riet
14.	v.v. (voor Natuur) De mensch
	gedronken.	gedronken!
	doorgeh. onderschr. Diekirch

[p. 177]

43. Een adder.

Voor de werkelijkheid, die hier de stof leverde, cf. hoofdst. VII, 3.

Het geheele vers is zwoel van erotische phantasie. De bezie gloeit, 't geiteblad (= kamperfoelie) omvat roos en rotsen en omarmt de blauwe verte.

Een dergelijke phantasie in sonn. 59, 72, 84.

	Hs. C. 43.	Teksteditie XLVI.
1.	dit (v.v. het) pad	het pad,
2.	kopje	hoofdje
3.	v.v. De wilde rozen
	neder	neder,
4.	omvat.	omvat:
5.	Die pracht op geiteblad	De pronkt met geiteblad,
6.	Dat uitgeschoten,	Dat, uitgeschoten
7.	breeder	breeder,
9.	koert. blaren...	koert... blâren...
10.	O angst! -	O, angst!
	Daar	daar
11.	sist, wentelt been.	sist - slingert been:
12.	zich soms in een stille stonde	zich, in deze stille stonde,
13.	v v. fel (voor zoet) zoete	zoetste
14.	de ziele heen! doorgeh. onderschr. Diekirch De Haardt	mijn ziele heen... onderschr. ontbreekt.

[p. 178]

44. De afgrond.

	Voor de werkelijkheid, die hier de stof leverde, zie hoofdst. VII, 4. In de octaaf en het eerste terzet de expositie. Na den elfden regel de volta: Ik duizel, waar ik in den afgrond blik. Zoo duizel ik, waar ik nadenk over liefde, leven en dood, problemen, welker bodem wijkt voor de indringende gedachte. Men denke aan Perk's gebruik van het woord ‘dood.’
1.	vgl. sonn 22.

	Hs. C. 44.	Teksteditie LV.
2.	lacht.	lacht, -
3.	v.v. krascht
	raaf ontwaken	raaf, ontwaken,
4.	echo's wacht.	echoos wacht:
5.	Hier top: eens	Nu top! éens
6.	Beproefd deze heesters (v.v. ruigten)	Beproefd, 't net van doornen
7.	O God dáar (v.v. ziet), daár Nacht	O, God dáar - daar Nacht,
8.	v.v. Daar spalkt het Niet.... v.v. Daar spalkt het ijle niet de steenen kaken
	Yle kaken.	ijle kaken...!
9.	huivert.	huivert!
10.	Niet	Niet,
11.	zich in liefde (v.v. harmonisch) paren.	in kille omarming paren:
12.	O Leven	O, Leven
13.	O liefde en dood! (v.v. Liefde mijns!)	O, Liefde en Dood!
	Mijn	mijn
	doorgeh. onderschr. Furfooz Petit(e?) Suisse	onderschr. ontbr.

[p. 179]

45. Maneschijn.

	Het sonnet geeft den zwerver, zooals hij zich de Natuur verbonden voelt.
1-2.	zon der Nacht, zilver - vaste uitdrukkingen van Perk's dictie.
3.	Het water wentelt den weerschijn van de maan en doet het beeld vervloeien in de onrustige kabbeling.
5.	de door het maanlicht verhelderde nevels, cf. sonn. 83, 3, sneeuwen sluieren.
10-11.	De avonddauw koelde de hitte. De geur der bloemen, die in de vochtige luchtlagen over de aarde drijft, wekt bij den zwerver erotische voorstellingen.
11.	wademen - uit ademen + wasemen?

	Hs. C. 45.	Teksteditie LXXI.
1.	Nacht klimmen	nacht klimmen,
2.	afgedwaalde (v.v. afgedoolde)	afgedoolde
	wolken.	wolken:
3.	kolken	kolken,
4.	glimmen.	glimmen;
5.	glansend v.v. (glijden) waren slanke schimmen	glanzend
	schimmen	schimmen,
6.	v.v. zwarte spoken, v.v. zwart en bevend } (voor: slank en trillend)
	berg en bosch bevolken.	bosch en berg bevolken....
7.	alle vertolken.	al die vertolken:
8.	in, grimmen.	in: glimmen:
9.	hangen.	hangen, -
10.	gevangen	gevangen,
11.	En geurt uit de aard, die geurend liefde wademt.	En geurt er mede uit de aard, die liefde wademt;
12.	oogen	oogen,
13.	liefde onmerkbaar aangevlogen	liefde, al zoetjes aangevlogen,
14.	ingeädemd. -	ingeädemd....

[p. 180]

46. De akker.

	Hebt elkander lief, laat den haat verstommen, en wees ijdel noch trotsch.
4.	evengroen - nièt = weinig groen, maar = in gelijke mate groen.

	Hs. C. 46.	Teksteditie LXVI.
1.	korenveld gelen	korenveld, gelen,
2.	prijkt rijp eén enkle	Prijkt, rijp, één enk'le
3.	schaar	schaar',
4.	die evengroene steelen	Die even-groene stelen.
6.	‘Zie	‘Ziet
7.	met deelen	Met deelen:
8.	alsof waar'.	Alsof waar'!
9.	Hoort!	Hoort,
10.	wat een zegt	Wat één zegt,
11.	slecht onbehouden	Slecht onbehouwen
13.	hij en spot en beginnen	Hij èn spot èn beginnen,
14.	en als gâer,’ -	En Als gaêr.’

[p. 181]

47. Nacht.

	De hoogste deugd is te streven door plichtsbetrachting en liefde naar het hoogste geluk, d.w.z. de volmaaktste bevrediging, de diepste rust. Omgekeerd: de hoogste tevredenheid veronderstelt de hoogste deugd.
2.	wijken - opblikkend naar de sterren, schijnen deze terug te wijken. róndom, niet rondóm - om de voorstelling van het hemelge welf te doen rijzen.
7.	sonn. 87, 12. Gij hebt mij God het Leven hooren noemen,

	Hs. C. 47.	Teksted. LXXXVI.
1.	zomernacht	zomer-nacht
2.	Van rondom peilloos diep.	Der róndom eindloos-diep; -
3.	't Was	't Was,
4.	voeten!’	voeten!’....
5.	niet	niet,
7.	leven, ziel begroeten,	Leven, Ziel begroeten, -
8.	waken zal	slapen zal,
9.	lied	lied,
10.	v.v. (v. Tevreden) Gelukkig
	Tevreden	Tevreden,
	v.v. 't liefdelied
	zingen:	zingen, -
11.	niet.	niet;
12	kan doordringen.	kan, doordringen, -
13.	niet moet	niet, moet,
14.	v.v. (v. tevreden) gelukkig
	goed - doorgeh. onderschr. Rocfort.	goed. onderschr. ontbreekt.

[p. 182]

48. O, zomer!

1-2.	gouden lokken - blauwe oogen, zie pag. 88.
3-4.	handen, die de bloemenslingers zóó vasthouden, dat ze slank gebogen hangen.
5-6.	bloemengeur - erotische voorstellingen - passim.
5-8.	de liefde doet de zielen zich verheffen (wieken spannen), en de liefde doet hen smart en leed verbannen m.a.w. de liefde verheft en wekt vreugde.
10.	toen uwe armen (onderwerp) mij en M. omvingen.

	Hs. C. 48.	Teksteditie XLIV.
1.	Zomer! lokken glansend gouden	zomer, lokken, glanzend gouden,
2.	en	En
4.	die	Die
5.	wouden	wouden,
6.	en doetspanden:	En wekt, spanden,
7.	dat verbanden	Tot verbanden,
8.	en lachen	En lachten,
	v.v. (v. weenen) sterven
	zouden.	zouden:
9.	juichte o zielsverrukken	juichte', o, zielsverrukken,
10.	toen Matilde	Toen Mathilde
11.	en waereld	En wereld
12.	ontspringen	ontspringen....
13.	toen 'k up heur hand de scheidens (v.v. scheidings) kus mocht drukken....	Maar 'k hoorde uw zangren 't lied des lijdens zingen,
14.	en 'k hoorde uw zangren 't lied des lijdens zingen!....	Toen ze op heur hand den scheidenskus liet drukken....

[p. 183]

49. Rots en water.

	De bron jaagt de golf te bersten tegen de rots en evenzoo jaagt denkers bron van lijden (d.w.z. zijn verstand, dat hem dwingt tot twijfelen aan het geloof) het lauw geloof op 's levens rots.
3.	plomp noch waterroze. Een waterroze is ook een (witte) plomp, nymphaea alba. Misschien bedoelt P. met plomp de gele plomp of nuphar luteum.

	Hs. C. 49.	Teksteditie XCVI.
1.	heur zon	haar zon,
2.	en heur voet	En, haar voet,
3.	het waterroze	Het water-roze
4.	ooit	Ooit
5.	zie v.v. (v. rots) berg (?)	zie,
6.	een jaagt poze	Een jaagt, poozen
7.	zich zelf booze	Zich-zelf booze,
8.	verwoede	Verwoede
9.	strijden	strijden,
10.	en v.v. (v. warm) koel v.v. (v. lauw) warm	En
	ontrust	ontru
11.	gelijk	Gelijk
12.	v v. (voor 't geloof voor denkers....) de domling, denkren bron van lijden,	's denker's
	lijden,	lijden
13.	op	Op
14.	van strijd, v.v. (v. die arbeid baart) uit frischheid kiemt	Van strijd:

[p. 184]

50. Des grijzaards antwoord.

Een herinnering aan een bezoek te Falmignoul en een gesprek met den bejaarden vader der herbergierster, zie hoofdst. VII, 4.

De tocht had in den namiddag van een regenachtigen dag plaats.

Het sonnet wijst als vele op de vergankelijkheid van het aardsche en stoffelijke.

	Hs. C. 50.	Teksteditie LVIII.
	Des Gnjzaards Antwoord	De grijsaard op den berg.
1.	Nacht ontvouwd	nacht ontvouwd,
2.	v.v. (v. duister) schemer
3.	doorleefde	doorleefde,
4.	en tuurt staart } in margine. oogt	En
	mijmrend avondgoud tusschen de eerste en de tweede quatrijn een rij streepjes	mijm'rend avond-goud de streepjes zijn weggevallen.
5.	‘Hier	- ‘Hier
6.	dat ten oorlogszege	Dat ten dood
	ter (v.v. ten) dood, ten oorlog (in margine)
	streefde	streefde,
7.	en de avondstond v.v. (v. waar) daar	En de' avondstond
8.	dwaas, die vertrouwt -!’	Dwaas, wie vertrouwt!’
9.	gaan	gaan,
10.	waar v.v. (v. vallen) sterven	Waar
11.	laat leeren! -	Laat, leeren!’ -
12.	hoofd als een treurt	hoofd, als een, treurt.
13.	dat heur ontberen	Dat haar ontberen....
14.	en	En

[p. 185]

51. De bede in 't woud.

1.	cf. Δεινὴ Θεός, vs. 1. Met weekblauwe oogen zag de oneindigheid Des hemels.
5-6.	Hij (sc. de hemel) aanschouwt biddende onschuld, die voor een heilige nis knielt.
8.	Langs verschillende wegen is vrede te verkrijgen. Wie op den hemel vertrouwt, zendt deze vrede, en (sonn. 97) wie het menschelijk ware zelf ontgint, ontvangt vrede.
8-11.	vreê, vrede, rust, vreê.
13-14.	Zijt ge mededoogend, dus: hebt ge naastenliefde, dan doet ge uw plicht en bereikt bevrediging van uw verlangens, en dus: geluk en vrede.

	Hs. C. 51.	Teksteditie LXXIII
2.	de Hemel en	De hemel, en,
3.	en looverzee	En loover-zee
4.	met	Met
5.	daar bij een	Daar naast een
6.	Hij (v.v. hij) biddende onschuld, van wie de oogen dwalen	Hij biddende onschuld, en in zeegnend dalen,
7.	tot Hij zich spiegelende er in ziet pralen	Laat hij zijn blikken in heur blikken pralen,
8.	en Hem (v.v. hem) vertrouwt. -	En hem vertrouwt.
9.	Hemel (v.v. hemel)	hemel
10.	voor 't hart	Voor 't hart,
11.	en uw boezem uw bede.	En ùw boezem die bede:
12.	O Ziele! on bewust!	O ziele! onbewust,
13.	gevoelt ge, ootmoedig(e?), (v.v. 't) menschenleven,	Gevoelt ge ootmoedig menschen-levens
14.	als	Als

[p. 186]

52. De forel.

Voor de werkelijkheid, die misschien achter dit sonnet schuilt, zie hoofdst. VII, 3. De bedoeling van het gedicht is: Ieder mensch heeft een vastgestelden plicht. Indien hij dezen betracht, is hij braaf en tevens vrij en gelukkig. In 't tegenovergestelde geval onvrij en ongelukkig en tevens slecht. Daar braafheid en geluk immer te samen en tot één geheel vervloeid zijn, worden de woorden van gelijke beteekenis. Deugd is gelijk aan geluk en geluk aan deugd (vs. 14)

14.

Ervaring vormt geweten. Perk meende, dat ieder mensch een plicht was opgelegd, dien hij te vervullen had. Den plichtgetrouwe zou het leven vrede en geluk zijn. Doch niet ieder heeft dezelfden plicht en de vraag is: hoe leert men zijn plicht kennen? Perk antwoordt daarop: indien ge u tevreden en gelukkig voelt, is uw gedrag conform aan uw plicht Is onrust uw deel - ge wijkt van uw plicht af. Zoo ervaart ge langzamerhand, wat uw plicht niet is, en vormt zich het geweten, dat waarschuwt voor het slechte, dus voor hetgeen niet de plicht is.

	Hs. C. 52.	Teksteditie XCIII.
1.	grauw forel	grauw, forel,
2.	en schiêlijk de zwarte steenen	En schielijk, den zwarten steenen,
3.	en	En
4.	in zonlicht	In zonlicht,
5.	zie, wel	zie! wel,
6.	en beschenen -	En beschenen,
7.	doch	Doch
8.	terug	Terug,
9.	eigendom:	eigendom,
10.	zoo	Zoo
11.	den mensch vergeten	Den mensch, vergeten.
12.	geluk (v.v. 't geluk)	't geluk
13.	en vrijheid; verloren...	En vrijheid, verloren:
14.	geluk deugd; geweten ‘geluk wordt deugd’ zijn niet met ‘ervaring...’ op één lijn geschreven. Ik meen, dat de lettergreep ‘luk’ van geluk geschreven is door ‘not’.	Geluk deugd, geweten.

[p. 187]

53. Dorpsvesper.

	Wellicht wordt dit sonnet het best gelezen in verband met sonn. 58 (De Mis) en sonn. 14 (Madonna). De meerdere verdraagzaamheid van den jongeling, die door Matilde's invloed liefdevol ook andersdenkenden heeft leeren beschouwen, zou zich dan doen merken in zijn gewijzigde waardeering van het Roomsche geloof. Of het wel werkelijk een ‘vesper’ is geweest, die Perk bedoelt?
6.	wit en grauw. Vele huizen zijn van geelachtige steen (mergel) gebouwd.
8.	de star der liefde = Venus.
11.	Welk dankgebed is niet te zeggen. Doch het vermoeden, dat Perk het zeer bekende Te Deum laudamus: te Dominum confitemur etc. bedoelde, is in dit verband aan-

	Hs. C. 53.	Teksted. LXXIV.
1.	De dag is heen, (‘is heen’ licht onderstreept met inkt)	Heen is de dag -
	geboren	geboren,
2.	en wasemt avonddauw;	En vademt avond-dauw,-
3.	de hooren:	De hooren,
4.	in landouw.	In landouw:
5.	schrijdt zoet gepeins	daalt ziels-gepeins
	verloren	verloren,
6.	in grauw.	In grauw;
7.	toren;	toren, -
8.	de zilverbláuw. (de stippelteekens, die op de punt volgen, zijn doorgestreept)	De zilverblauw:
9.	bracht wilden samen	bracht, wilden, samen,
10.	en poort	En poort,
11.	en dankgebed alles ‘amen’.	En dank-gebed alles: ‘amen.’ -
12.	schrijdt gepeins	schrijdt, gepeins,
13	‘waar eens gezinden samen kwamen	Waar eens-gezinden samen-kwamen,
14.	daar haat v.v. (v. klacht) vloek	Daar haat,
	gehoord.’	gehoord.

[p. 188]

	lokkelijk, daar zich de theologische opvatting hier door bijzondere eenvoudigheid kenmerkt en de schoolsche disputen zich ter nauwernood doen gevoelen. Ik vergeet evenwel niet, dat de woorden ‘Gij, eeuwige Vader, - - Gij, eeuwige Zoon’, zinspelen op het Arianisme. (D. Ferd. Cabrol. O.S.B., Le livre de la prière antique).
13-4.	De vraag is: wiens haat? Ik breng in herinnering, dat de jongeling liefde had opgenomen en zijn haat was gestorven. Wellicht bedoelt daarom Perk: De zwerver, die thans niet meer haat en niet meer klaagt over hen, ‘wie het geloof is, dat spreekt uit duizend monden’ (sonn. 97, Het Lied des Storms) gaat thans vredig peinzend verder.

[p. 189]

54. Gedood.

	Voor de werkelijkheid, die heel misschien hieraan ten grondslag ligt, zie hoofdst. VII, 5.
11.	Oehoe = de schuifuil, Bubo maximus.

	Hs. C. 54.	Teksted. LXXIX
	Gedood.	Storm
1.	gierend	- gierend
2.	beukt brokt reuze(n?)sterk de n. is onzeker, doch op meerdere plaatsen, b.v. in stalen vs. 4, waar zeker een n moet staan, komt hetzelfde n-haaltje voor) v.v. ijzersterk	Beukt brokt, reuzesterk,
3.	en fluit langs wilg en water, hij tierend	En golft door 't riet in 't water, hij, tierend,
4.	opzweept neêrklotst vlerk.	Opzwalpt neêr-klotst vlerk;
5.	Aan doller v.v. (v. de toomen) een toomen(?)	Dan, woester
	vierend	vierend,
6.	vliegt zwerk	Schiet zwerk,
7.	en jaagt ze voort, medeslierend	En wringt ze saâm, mede-slierend
8.	langs die ijst van 't werk.	Langs waar 't vale merk
9/14.	Hoor...! hoort gij aan 't verlaten meir (v.v. meer) dat janken;	Der angst op ijst. - En, wen die storm-omnachte
	Hoort gij dat schrille krijschen bij de rots	Bleek in 't omrotste meer blikt, deint haar 't hoofd
	en up het slot dien Oehoe en zijn klanken!! Zie! maneschijn verzilvert het geklots...	Strak aan, dat stille Dood wenkte uit het leven... Zoo stormt het door mijn borst, waar de gedachte,
	Ziet gij dat hoofd daar op de wieling zweven?	Spokend met steenen blik, de liefde dooft,
	De bleeke koos het sterven boven 't leven. -	Die ik gestorven in mijn ziel voel zweven.

[p. 190]

55. Het grootsche denkbeeld.

	In dit sonnet loochent ‘een zwerver’ het bestaan van den geopenbaarden en zich openbarenden God. De mensch zou zich zelf een God denken en dezen God uitbeelden naar zijn eigen gedaante, gelijk de vogels in sonn. 56.
6.	De dorre beukebladeren, die aan den voet der boomen liggen; cf. sonn. 39, 1. Over de postpositie van het bijv. nw. cf. sonn. 21.

	Hs. C. 55.	Teksteditie XCVIII.
2.	van	Van
3.	en effen blauwe (v.v. blauwen)	En effen-blauwe
4.	en	En
5.	boomen	boomen,
6.	en v.v. schuift) werpt	(v. En
	beukeloovers	beuke-loovers
7.	zoet natuur	zacht Natuur
8.	en Grootsche Denkbeeld	En grootsche denkbeeld
9.	‘Natuur! gij het “wees”	‘Natuur, Gij het: “Wees!”
10.	God gedacht	God gedacht,
11.	En beschoren.’ -	En beschoren!’
12.	hem kracht;	Hem kracht:
13.	sprak	sprak,
14.	mensch, v.v. (v. Gods) zijn	mensch:
	geslacht. -	geslacht.

[p. 191]

56. Duif en sperwer.

De hoofdgedachte van het sonnet is: wees verdraagzaam tegenover uw medemensch en bescheiden. Of anders gezegd: heb uzelf en uwe overtuiging niet méér lief dan uw naaste en zijn meening.

Ook in dit sonnet de tegenstelling tusschen liefde en kracht.

W. Kloos schreef d.d. 11 September 1882 uit Brussel (Rue Faider, n^o. 14, St. Gilles) aan Vosmaer, dat door Duif en Sperwer de evenmaat verbroken werd en dat het ook nog in een ander opzicht een noodeloos uitwas van het vierde boek zou zijn, daar het in eens en voor zich zelf een anderen gedachtenkring in de Mathilde zou brengen, dan die de andere philosophische sonnetten in zich vatte en tot een eenheid maakte. Hij meende, dat Vosmaer dit uit zijn inleiding blijken zou.

	Hs. C. 56.	Teksteditie.
(valk met bl. potl. veranderd in Sperwer).		(buiten den cyclus geplaatst).
1.	God (zoo sprak de duif) v.v. God’, zoo... duif,	God’ - zoo sprak de duif -
	is innig zacht,	‘is innig-zacht,
2.	heeft wieken allen.	Heeft wieken, allen;
3.	v.v. (v. Almachtig) almachtig	Almachtig,
	Hij (v.v. hij) duizendtallen	hij duizend-tallen,
4.	en, Onbegrijpelijk (v.v. onbegrijpelijk), niets deelt in Zijn (v.v. zijn) macht.’	En houdt op ieglijk duifje trouwe wacht.’
5.	mijn kracht	Mijn kracht,
6.	en vallen	En vallen,
7.	en v.v. (v. Volmaakte) volmaakte	En Volmaakte
	juichkreet schallen	juich-kreet schallen,
8.	wanneer Zijn (v.v. zijn)	Wanneer zijn
9.	Toen riep gij God’	Zoo riep: Gij God’ -
10.	en gij dom en wilt mij krenken	En Gij dom’ - ‘Gij wilt mij krenken’ -
11.	Godloochenaar! gij spot.’	- ‘Godloochenaar!’ - ‘Gij spot!’ -
12.	uil wijsheid wenken,	uil, wijsheid, wenken;
13.	Hij sprak: verdraagt elkaàr zot;	Die sprak: ‘Verdraagt elkaar, zot,
14.	daar (v.v. Daar) gij en ik ons denken.	Daar wij ons, àllen denken.’ -

[p. 192]

57. Het oog van 't woud.

	Men herinnere zich de weersgesteldheid tijdens Perk's reis in '79; cf. ook sonn. 22.
9-11.	Door het venster van de kleine hut schijnt een roode gloed, die juist door het duister breeder schijnt uit te stralen.
13.	Liefde = Licht.
14.	ontvouwt - een minder juist om het rijm gekozen woord.

	Hs. C. 57.	Teksteditie LXX.
1.	Zwerk dreigt, nacht.	zwerk dreigt nacht
2.	v.v. (v. smeekt) beidt (met potlood geschreven, met inkt doorgehaald)
3.	die	Die
4.	en regendronken	En regen-dronken
5.	zacht	zacht,
6.	van duistre zalen aanv. schr. P.: Van 't loov en schrapte toen loov om verder te schrijven zwarte looverdak.	Van donkre zalen,
7.	een	Een
8.	naar zodenleger v.v. 't zodengraf waarin de dood haar wacht.	Naar zodenleger,
9.	v.v. (. ster) stip
10.	als maagdenlokken	Als maagde-lokken
11.	de woud....	De woud. -
12.	Begin Einde	begin einde
13.	wordt Liefde gij verdonkerd:	Wordt Liefde! Gij, verdonkerd,
14.	Zie	Zie!

[p. 193]

58. De mis.

Dit sonnet wil mij, ook na aandachtige lezing, niet geheel duidelijk worden. Letterlijk genomen, geeft het - men kan het dan meer of minder zacht uitdrukken - geen bevredigenden zin. Het H. Misoffer ‘eert den Verlosser en zijn Moeder’ eigenlijk toch niet in dien zin, dien we hechten aan deze woorden. Het H. Misoffer is de onbloedige vernieuwing en vertegenwoordiging van Jezus' zoendood en dat wel uitsluitend. Het H. Offer kan dan ook alleen aan God gewijd worden, hoewel een H. Misse ter eere van een Heilige en dus ook ter eere van H. Maagd Maria opgedragen kan worden. Zoo opgevat geeft vs. 3. een aannemelijken zin, terwijl het ieder vrij staat om bij de woorden ‘zijn Moeder te eeren’ te denken aan b.v. een, tijdens de H. Mis gebeden, Ave Maria.

4.

Ook hier moeilijkheden. Bedoelt Perk met ‘lied’ werkelijk een lied ofwel een liturgisch gebed? En is het wer-

	Hs. C. 58.	Teksteditie LXXV.
1.	morgenstond	morgenstond,
2.	en Heeren	En Heeren,
3.	om eeren	Om eeren,
4.	en	En
5.	rond	rond,
6.	strijkt keeren	Strijkt keeren,
7.	en 't ootmoedvolle schare v.v. (v. ootmoedvolle) oodmoedvolle v.v. 't zelfverneêren	En de oot moed-volle schare,
	zelfverneêren	zelf-verneêren,
8.	nijgt	Nijgt
9.	stadsgewoel	stads-gewoel
10.	wat biechtend, neder	Wat biechtend neder,
11.	en laakt, gij die niet biecht, zielsgevoel?	En laakt gij, die niet biecht, zielsgevoel!?
12.	raveveder	rave-veder
13.	't bevend	't lievend (een verlezing v.d. uitg.; komt in geen enkel hs. voor)
	koel!	koel:
14.	weder	weder. -

[p. 194]

	kelijk zijn bedoeling om te zeggen, dat ‘voor het gebed’ en niet tijdens het gebed geknield wordt? Perk vermeldt dan nog wierook, die zevenmaal over de geknielden strijkt. Of hij hiermee bedoelt een zevenmalige bewierooking, ten gevolge waarvan zich in de kerk zevenmaal wierook verspreidt, weet ik niet. Alles tezamen genomen, gelijkt het wel een beetje op een raadsel. Misschien heeft p. M.C. Nieuwbarn, O.P., schrijver van Het H. Misoffer, gelijk, als hij het geheel voor onwaarschijnlijk houdt, maar het niet onaannemelijk acht, dat Perk eens het Tantum ergo (Sacramentum Veneremur cernui:) na een plechtige H. Misse bijgewoond heeft en zijn herinnering daaraan hier te boek gesteld (brief-mededeeling d d. 23 Juli 1914).
9.	stadsgewoel; zie pag. 110.
13.	bevend ijs. (?) Alles tezamen genomen geeft dit sonnet dezelfde opvatting weer als bij Dorpsvesper (sonn. 53) genoteerd werd.

[p. 195]

59. De burcht in puin.

	Een der vele sonnetten, waarin op de vergankelijkheid van het aardsche wordt gewezen. Tevens een der vele ruïne-sonnetten, waarover iets in hoofdstuk VII.
1.	purpren - bij Perk een staande uitdrukking; cf. sonn. 5.
2.	Bij 't duisteren van den nacht glanst de glimvlieg eerst blauwachtig.
5.	sjirpt - Perk's oordeel over de klankwaarde van dit woord staat in de aanteekeningen op sonn. 91.
7.	Voor de gissing, dat de krekel ‘den geliefde’ tot zich roept, is wel geen reden.
8.	rossig goud - door de ondergaande zon.
10.	star der liefde - de herinnering aan de liefde wordt verlevendigd. Trouwens hier was reden toe, cf. pag. 12.
11.	uit schemerblauw = uit schemerblauwen hemel.
14.	het verleden, cf. pag. 12.

	Hs. C. 59.	Teksted. LXVII.
1.	Burcht omvangen	burcht omvangen,
2.	(de glimvlieg glanst in 't mos der muur en blauwt)	- De glimvlieg glanst in 't mos der muur en blauwt, -
3.	en rozenwangen	En, rozewangen,
4.	schenkt de (v.v. den) scheidingskus (v.v. scheidenskus)	Schenkt den scheidenskus
	grauwt.	grauwt...
5.	verlangen	verlangen,
6.	en	En
7.	noodt v.v. (v. zangen) klanken	Noodt zangen,
8.	die goud.	Die goud:
9.	waar eeuwen klonken	waar, eeuwen, klonken,
10.	staart nu aan	Staart nú aan,
11.	en lonken.	En lonken:
12.	stil in de espenblaàn.	zacht door de espenblaàn...
13.	treurt verzonken	treurt, verzonken,
14.	dat voorbijgegaan. -	Dat voorbijgegaan....

[p. 196]

60. De bouwval.

	Ook hier een vergankelijkheids- en een ruïne-sonnet; cf. sonn. 59.
12.	nachtzon = maan; staande uitdrukking = zon der nacht (sonn. 45 vs. 1).

	Hs. C. 60.	Teksteditie LXXII.
1.	En alles is omtogen	't Is alles nu omtogen,
2.	en starrendak puin:	En starren-dak puin,
3.	de kracht, de trots kruin.	De verre trots kruin, -
4.	glijdt vensterbogen.	glipt venster-bogen;
6.	geen arduin;	Geen arduin, -
7.	slechts	Slechts
8.	schiet klaterende hoogen.	Schiet, klaterend, hoogen:
9.	op beven	op, beven,
10.	naar zwaard-gekletter klonk	Naar zwaard-gekletter klonk,
11.	toen Willekeur (v.v. willekeur)	Toen willekeur
	geven.	geven, -
12.	ziet schemerschijn nacht-zon	ziet, schemer-schijn nacht-zon,
13.	het schimmen-heir verzonk	Het schimmen-heir verzonk,
14.	doch v.v. (v. burg) burcht	Doch
	Nacht	nacht

[p. 197]

61. Het sluimrend meisje in 't graan.

Ook hier de gedachte aan de vergankelijkheid van het stoffelijke.

De phantasie is niet zeer oorspronkelijk. Ik noem als een der mogelijke voorbeelden: Afrid ter Valkenjacht door Potgieter, wiens werk door onzen dichter zeer gewaardeerd werd (Verspr. en Nagel. Poezij II p. 194).

Doch ik denk vooral aan Lamartine's Chant d' amour (Méditations), door Perk in '78 tenminste gedeeltelijk uit het hoofd gekend.

Que ton sommeil est doux, o vierge! o, ma colombe!
Comme d'un cours égal ton sein monte et retombe

Avec un long soupir.

..................
Ah! quand la mort vïendra, d'un autre amour suivie
Eteindre en souriant de notre double vie
L'un et l'autre flambeau...

cf. hoofdst. VII, 2 en Betsy Perk p. 312.

Lamartine moet hem bovendien sympathiek zijn geweest wegens overeenstemmende lievelingsgedachten.

	Hs. C. 61.	Teksteditie LXV.
	Het sluimrend meisje in 't graan	De sluimerende in 't graan
2.	waar	Waar
3.	doet	Doet
4.	zacht wieglen snelt.	Zacht wieglen, snelt;
5.	vloed (v.v. waterval // met potl. een met st beginnend woord: stroom?)	stroom
	loovers	loover
6.	uit die	Uit en
7.	op v.v. (v. ten) ter	Op
8.	in zij	In zij,
9	droomt,	droomt -
10.	het den	Het dien
11.	door bekneld. v.v. door zorgen niet en niet door kleed bekneld.	Door bekneld;
12.	v.v. is de zwerver
	ontsteld:	ontsteld -
13.	‘o graan gij, blonde korenbloesem!	‘O, graan - o, zachte koren-bloesem!
14.	straks u geveld. -	Straks ù geveld....’

[p. 198]

62. Dorps-doodenakker.

	Ook dit is een vergankelijkheids-sonnet.
4.	droeven - nl. de droeve bezoekers van het kerkhof.
9.-11	ziel en stof zijn wel, graf en stof niet te splitsen. Ziel en lichaam worden gescheiden, het graf en het sterfelijke vereenigen zich steeds. Dat het onsplitsbare nimmer sterft, moet waarschijnlijk beteekenen: het eindige, het begrensde (dus het sterfelijke) is slechts te splitsen. Maar niet het oneindige, het onbegrensde.

	Hs. C. 62.	Teksteditie XCVII.
Dorps-doodenakker		De dooden-akker
1.	godshuis kruizen	gods-huis kruisen
2.	van eeuw'ge bloemen wortlende groeven,	Van eeuwge bloemen, wort'lende groeven;
3.	en	En
4.	van	Van
5.	vergruizen	vergruizen,
6.	de Dood zielbe-proeven	De dood ziels-beproeven
7.	en huizen	En huizen,
8.	waar	Waar
9.	immer	immer,
10.	en v v. (v. een) het leven:	En leven,
11.	want al	Want al,
12.	v.v. (v. het) zijn eindeloos vinden	heel vinden,
13.	en ons (v v. hun)	En het
14.	v.v. (v. Wij) zij rusten v.v. (v. wij) zij
	minden.	minden! -

[p. 199]

63. Opdelving.

	De gedachte is deze: de mensch is vergankelijk; na weinig jaren treedt de nazaat achteloos over zijn vergeten graf; dus: hecht niet aan de vergankelijke stof, streef naar ontstoffelijking en vergeestelijking. Of m.a.w. word ziel! Voor de werkelijkheid, die hieraan ten grondslag ligt, zie hoofdst. VII, 4.
1.	mulle muil - de verpulverende steen; cf. het murwe kruis, sonn. 65.
3.	Kunnen met ‘kei’ de steenen werktuigen (zie titel-variant) bedoeld zijn? Hoe kan anders sprake zijn van het ‘herkennen’ van een kei?
11.	cf. sonn. 64, 9.
13.	blijde nazaat. Blij, omdat hij volmaakter is dan wij en dus meer vergeestelijkt is en dus plichtgetrouw.

	Hs. C. 63.	Teksteditie LX.
(v.v. Opdelving uit den Steenen tijd)
1.	spelonk	spelonk,
2.	waar wendden	Waar wendden,
3.	en herkenden	En herkenden,
4.	was het de vreugd die	Was 't, of de vreugde
5.	Ze pogen voorzaats	Zij ijvren, voorzaats,
6.	in duizend jaar	In duizend, jaar,
7.	des mans mannekracht lenden	Des mans, levenskracht lenden,
8.	toen deez'	Toen dees
9	nu; ons vergeten	nu: òns vergeten,
10.	ons hun ingescherpt	Ons hen ingescherpt,
11.	noch haat; P. schreef aanvankelijk kunnen, streepte daarna bij vergissing een der n beenen door	Noch haat:
	hun (v.v. hen?)	hen
12.	zal ons werpt	zal, òns werpt,
13.	de nazaat v.v. (v. wat) wie	De nazaat,
	waren weten	waren, weten,
14.	wiens keizels onzer graven knerpt? -	Wiens kiezels ònzer groeven knerpt?

[p. 200]

64. De voorzaat.

	Voor de correspondeerende werkelijkheid zie hoofdst. VII, 4. Het gedicht hangt nauw samen met het vorige. De gedachte is: de mensch is immer dezelfde gebleven; goed bezien, doen wij, een geringe verfijning daargelaten, hetzelfde als onze voorzaten. Blik dus niet verwaand en minachtend neer op hen Zooveel zijn wij niet beter.
5.	In Perk's hs. staat zielzucht. Wellicht heeft Kloos de s ingevoegd. Want in 1881 had A. Ising (Astrea 12^de afl.) in het sonnet Medusa van Kloos (8^ste afl.) de samenstelling ‘zielzucht’ verworpen, omdat slechts het woord ‘zielszucht’ zou kunnen beteekenen: zielsverlangen. Kloos schreef d.d. 24 Dec. 1881 aan Mr. C. Vosmaer, dat Ising in dit opzicht gelijk had. Kl. zou eerst de s geschreven hebben, doch, vertrouwende op het taalgevoel van (Mr.) Willem Paap, deze letter geschrapt hebben. De onbeduidende controvers, verwart spelling en taal.
13.	vgl sonn 2 en 52

	Hs. C. 64.	Teksteditie LXXVI.
1.	oud verleden	ver Verleden,
2.	waarvan verder schrijdt	Waarvan verder, schrijdt....
3.	en geweend	En geweend.
4.	met de oirmensch	Met de oermensch
5.	zielzucht	zielszucht
6.	hoe	Hoe
7.	hoe akst splijt	Hoe akst, splijt,
8.	gezwaaid ijzren	Gezwaaid ijz'ren
9.	ik ontroerd: aanv. schr. P. ik en werd doch schrapte later werd	ik, ontroerd;
10.	de eeuwen lang	‘De eeuwen-lang
11.	zijn } heden zijn } morgen	Zijn morgen
	vastgesnoerd	vast-gesnoerd.
12.	voorgeschreven	voorgeschreven,
13.	de	De
14.	verfijnder bedreven.	verfijnder, bedreven.’
v.var. 12-14.
En wet en weten heeft ons voortgedreven, het huis der maatschappij werd ingevoerd wij doen beschaafder wat zij eens bedreven

[p. 201]

65. Het grafkruis.

	Voor de hieraan ten grondslag liggende werkelijkheid, zie hoofdst. VII, 4. Een der memento mori sonnetten.
8.	Deze regel is, naar ik meen, wat onfrisch van beeldspraak. Mej. Nijland trachtte (zie pag. 11) een dieperen zin in dezen regel te vinden.

	Hs. C. 65.	Teksted. LXVIII.
2.	de v.v. (v. geest) god	De
3.	en blok meèdoogenloos	En blok, meèdoogenloos,
4.	op	Op
5.	groevekruis roos	groeve-kruis roos,
6.	te zelfder stede bloedde	Tezelfder stede, bloedde,
7.	en berkenloof klinkt moede	En berkeloof klinkt, moede,
8.	het doods.	Het doods:
9.	Geloof (v.v. geloof) Hopen	Hopen,
10	en looverschaùw zang,	En loover-schaùw zang -
11.	v.v. (v. gaat) ging open. in het hs. staat als verw. var. en 't luistrend iets lager: rozeknopje gaat het hartjen open. de r van rozeknopje lijkt veel op een k. In margine eenige teekens, waarin de door Kl. opgenomen lezing te vinden is.	open:
12.	bang:	bang;
13.	hij loopen	Hij loopen,
14.	en roos gang.	En roos, gang...

[p. 202]

66. Tevredenheid.

	Gedachte: ‘Noem hen niet deugdzaam slechts, die ú gelijken:’ (sonn. 75); ‘Meen niet dat éene deugd voor allen past!’ (sonn. 74); want ‘Wie, wat zijn aard beveelt, verricht, is goed:’ (sonn. 74). En daarom wees niet verwaand. [Betsy Perk p. 252: Alle zelfverheffing zij verbannen uit onze harten.] De verwaande toch miskent deze waarheden uit zelfverheerlijking, uit te groote eigenliefde.
6.	waterroos; de bekende waterplant met ronde drijvende bladen en witte bloemkroon, die als witte plompebloem, meerblad, pannekoek, witte waterkruik, doch het meest als waterlelie bekend is (nymphaea alba).

	Hs. C. 66.	Teksteditie XCI.
2.	des meirs	Des meirs,
3.	voorover haar	Voorover heur
4.	daar een stroom.	Daar éene, stroom:
5.	drijft en komt waar loom	drijft, en komt, waar, loom,
6.	een waterroos gevangen;	Een water-roos gevangen.
7.	‘wees welkom, zegt ze, kunt ge verlangen	‘Wees welkom!’ (zegt die) ‘kunt gij verlangen?
8.	tooverdroom (aanv. schr. P. op de plaats van de t een d....	toover-droom
9.	scheur, en naden	scheuren, naden,
10.	verschrompelt zwart	Verschrompelt, zwart,
11	en	En
12	hart	hart,
13.	dat	Dat
	tusschen dat en water staat het doorgestreepte woord kroos in lommer staat een been te veel
	smaden	smaden,
14.	en doet smart! -	En doet, smart!’

[p. 203]

67. Een denker.

Voor de werkelijkheid, die hieraan misschien ten grondslag ligt, zie hoofdst. VII, 4 en 5.

	Hs. C. 67.	Teksteditie LIX.
2.	der	Der
3.	en	En,
4.	zit zonnedalen.	Zit zonne dalen.
5.	espetwijgen	espe-twijgen
6	de in	De in,
7.	van v.v. bij 6/7. om de lokken te bemalen met zilver, die met ander zilver pralen;	Van
8.	doch.	Doch
9/10	v.v. de lippen om te spreken
10.	v.v. en langzaam
	Ja langzaam v.v. (v. zweven) onleesbaar	Ja, langzaam
	tonen	tonen,
11.	als	Als
12.	zoó	zóó
13.	voor dood zijn als v.v. als voor levend dood zijn, als tot een teeken	Voor dood-zijn als,
14.	vreè	vreè,

[p. 204]

68. Kennis A.

Na de hiergegeven verheerlijking van de kennis (en den geleerde) duidt sonn. 69 de beperktheid van de menschelijke kennis aan; zie ook pag. 116. Hiermee krijgt de liefde de beteekenis, die haar volgens Perk toekomt, en tevens de kunstenaar, die minnen moet om kunstenaar te zijn.

	Hs. C. 68.	Teksted. LXXVII.
	Kennis. a.	Kennis I
1.	dieren leedgenooten	dieren, leed genooten,
2.	zijn niet wij	Zijn niet, wij,
3.	daar	Daar
4.	hun is onze gesproten.’	Hun is, onze, gesproten.
5.	wij; ontsloten	wij, ontsloten,
6.	of zij ook weten dat ze zijn daarbij.	Niet of zij weten van der stof waardij.
8.	vermogen niet wij Waarom	Vermogen niet, wij, waaròm
9.	menschen macht hun	ménschen hooge macht hùn
10.	doet scheen blijken,	Doet, scheen, blijken:
11.	vermag kennis komt	Vermag kennis, komt,
12.	P. schreef eerst Veel wat
	heette	heette,
	v.v. (v. heette) onleesbaar
13.	als voor licht	Als voor 't licht
14.	volmaaktste groot.	Volmaakte groot!’

[p. 205]

69. Kennis B.

Zie sonn. 68, en pag. 69.

Volmaakter kennis dan de geleerde bereikt de kunstenaar. Hij ontraadselt problemen, die de geleerde niet doorschouwen kan. Voor het licht van de liefde verdwijnt de mist der raadsels (sonn. 41., vs. 14).

	Hs. C. 69.	Teksted. LXXVIII.
	Kennis. b.	Kennis II
1.	nopen	nopen,
2.	noopt	Noopt
3.	het	Het
	v.v. (v. te) onleesbaar
	zal	zal,
4.	vol	Vol
6.	de	De
7.	die smachten doopen.-	Die smachten, doopen.
9.	eeuwge zon eeuwen	eeuw'ge zon, eeuwen,
10.	als	Als
11.	aanv. schr. P.: toen schoot uit naar toen: toen schoot uit haar een waereldje naar voren: daarop: schoot uit haar borst
	schoot borst	Schoot, borst,
12.	der aarde: eén eeuwgen lieds.	Der aarde, één eeuw'gen lieds,
13.	v.v. (v. En) en beschoren;	beschoren:
14.	is v.v. (v. dan volmaaktste) dievolmaakste (sic)	Is
	niets?	niets? -

[p. 206]

70. Eenzame eik.

De eik, die, forsch als een reus en eeuwenoud, den bliksem trotseert, het hart der aarde boort, omlaag op de aarde de opeenvolgende geslachten der menschen ziet en aan zijn voet de muis, in zijn gebladert de merel duldt, ook hij is vergankelijk en dus etc.

cf. sonn. 73.

	Hs. C. 70.	Teksteditie LXII.
1.	is; v.v. zijn duizend armen	is
	zeeg'nen	zeegnen
2.	die reuzestam	Die reuzestam;
3.	en pracht in kracht en luister	En wiegt in pracht en luister
4.	een v.v. (v.meir) meer	Een
	loof:	loof,
5.	v.v. (v. profecij) profecie
	eeuwen	eeuwen,
6.	door (v.v. in) v.v. (v. bochtig) krakend	Door
7.	en hoopgefluister	En zoet gefluister
8.	en v.v. (v. zwam) onleesbaar	En
10.	het	Het
11.	de lied'ren hooren. -	De liedren hooren.
12.	v.v. Van welken nazaat hoort ge 't moordgedruis? v.v. voelt ge 't def. lez.: velt u 't	Wiens houwen zwicht ge eens, stortend met gedruisch?
13.	wie	Wien
14.	welk duizendtal doodekluis!! - v.v.?! -	Welk honderdtal doodekluis?

[p. 207]

71. Vloed.

	Een der memento-mori-sonnetten. Zie voor de ten grondslag liggende werkelijkheid hoofdst. VII, 5.
5-8.	De stroom schuurt ontrust (d.i. onrustig of onstuimig) langs den oever, die daardoor uitgehold wordt, langzaam vooroverhelt en eindelijk, terwijl de overhellende rand het eerst valt, in het graf stort, dat hem meesleurt en dat, als Judas eenmaal Christus, de bloemen kust, besprenkelt en ze daarna, wanneer ze bezwaard door de droppels overbuigen, als door den vochtigen kus verraden, verzwelgt.

	Hs. C. 71.	Teksted. LXIV.
1.	tranen;	tranen:
2.	op ruigte	Langs ruigte,
	v.v. (v. kiettert) ritselt v.v (v. op) langs
	paden;	paden -
3.	wat klutst v.v. (v. langs) van	Wat klutst,
4.	en duizenvoud de wouden wil verzaden?!	En breekt door 't woud, met rots en woud beladen?
5.	zwelt aan en bruischt en schiet ontrust	zwelt aan, en bruist en schuurt ontrust
6.	langs 't rotsig boord, dat straks het hoofd zal baden	Den boord, die vait, om straks het hoofd te baden
7.	in Judaskust	In Judaskust,
8.	en	En
10.	door diep (als grauw)	Door diep - als grauw -
11.	en medesleepen	En medeslepen...
12.	En beef.	En beef....
13-14	v.v. De Geest der waatren heeft den landman vastgenepen en sleurt hem in den dood met breeden klauw.
13.	landman vastgenepen	landman, vast-genepen,
14.	wordt klauw.	Wordt klauw. -

[p. 208]

72. Mijn hart.

	Het sonnet is van beteekenis voor den gang van den cyclus. De jongeling herinnert zich het samenzijn met M. en de scheiding van haar, terwijl tevens een erotisch verlangen aangeduid wordt.
2.	sfynx - een algemeene naam voor nachtvlinder.
3.	blonde bloem. Perk bedoelt kamperfoelie, blijkens variant: geitebloem.
9-13.	De bloem staat haar honing af (droefenis) en koopt zich daarvoor kroost (d.w.z. troost). Evenzoo heb ik mij gescheiden van Matilde (droefenis), doch leerde toen ‘scheidend minnen’ en liefde te koesteren zonder mijn zelfstandigheid, mijn kracht te verliezen. En aldus mijn plicht betrachtende, werd geluk mijn deel.

	Hs. C. 72.	Teksteditie L.
	Kamperfoelie (met potlood daarboven: Mijn hart).	Mijn Hart
1.	op	met
2.	de sfynx geuren,	De Sfynx geuren
3.	der	Der
	v.v. (v. blonde) geite-
4.	der honing strevend.	Der honig strevend;
5.	waar door 't Geiteblad zich wond,	waar zich 't geiteblad door wond,
6.	omhelzen	Omhelzen
7.	en	En
8.	van	Van
9.	haar honing kroost	heur honig kroost;
10.	en honing	En honing,
11.	wanneer koost.	Wanneer koost:
13.	troost:	troost -
14.	eerste var.
	Mijn hart! zóo is, zóo wil de Minbetooning. - def. lez.: Zie toe! zóo is, zóo wil de Minbetooning. -	Mijn hart! Mijn hart! zóo wil de minbetooning....

[p. 209]

73. Idealen.

	De gedachte is, als in vele voorgaande sonnetten: Wees bescheiden en doe den plicht, die voor elk uwer past.
14.	Indien ge u volmaakt, zult ge beter en juister bewerktuigd zijn en dus tegelijk schooner, cf. pag. 115.

	Hs. C. 73.	Teksted. LXXXIX.
1.	ware, schoone	zaligheid en
2.	volmaaktste streven	Volmaakte, streven,’
3.	(zoo roos) is leven	- Zoo roos - ‘is leven,
4.	vol	Vol
5-8.	‘Wat scheert me uw ideaal! (spreekt de eik) geneucht voor mij zou zijn geslachten te zien sneven van menschen, krachtig hoog verheven; dat waar mij ideaal en hemelvreugd.’	‘Is dát me een ideaal!’ - spreekt de eik - ‘Geneucht, Te zien geslachten na geslachten sneven, En eenzaam, boven lot en dood verheven, Te staan in statige, eeuwig kalme vreugd.’
9.	waar dommen	Waar dwazen
10.	v.v. Ik wensch voor 't vurig' streven slechts tot loon
	Ik wensch voor vurig streven tot een loon	Ik wensch voor alle streven 't eenig loon:
11.	aanv. slechts: in 't water wortlen daarna met onvaste hand:
	uit water kiemen en er dood in dalen.’	Uit kiemen,
12.	lacht	lacht,
13.	smalen	smalen....

[p. 210]

74. Wilg en popel.

	Een herhaalde uiteenzetting van Perk's theorie over de verscheidenheid der menschelijke plichten.
2-3.	popel - popelt - zie boven, sonn. 3.

	Hs. C. 74.	Tst.ed. LXXXVIII.
1.	niet	niet,
3.	der aarde hem	Der aarde, haar
4.	naar wast.	Naar wast;
5.	looverlast	loover-last
6.	die	Die
	v.v. (v. hoopvol) hooploos
	trachten	trachten,
7.	en	En
8.	dat 't golfje v.v. (v. overplast) overspat	Dat golfjes
	overplast.	overplast:
9.	buigt	buigt,
10.	de zoekt misdoet,	De zoekt, misdoet, -
11.	want	Want
12.	aanvankelijk schreef P. be (beveelt?) en later door de be heen de eerste a van aard.
13.	krachten	krachten.
14.	en honing zoet. -	En honig zoet.

[p. 211]

75. Het lindeblad.

Geen zonde deed wie, waartoe 't lot hem leidde

en dat wat hij niet laten konde, deed.

Maar zonde doet wie zijn natuur vergeet

en zich 't Geluk uit eigen keus ontzeide.

Dit blad misdeed met leven niet, maar leed

den dood toen 't zich van boom en loover scheidde:
Wie leefde in maatschappij en dit beschreide

vond buiten haar en straf en dood gereed.

Eén maas van 't web maakt onze levensdraad

dat menschheid heet; en deugd wordt ons het wijken

voor wien daar wijkt, opdat er vrede ontstaat.

Noem hen niet deugdzaam slechts, die ú gelijken:

Wie eigen leven lijdt en leven laat

en doet hetgeen hij moet, zal deugdzaam blijken.

cf. sonn. 74.

10-11.

wijken: laten leven, toegevend zijn. Wij noemen deugd het toegevend zijn ten opzichte van elk, die toegevend is, opdat zijn naaste vrede verwerve.

	v.v. (v. titel) Deugd Kristen-Deugd
6.	v.v. (v. toen 't) daar het
	v.v. (v. boom en loover) de zijnen
7.	v.v. (v. leefde) leeft
8.	v.v. (v. vond) vindt
9.	v.v. (v. maakt) onleesbaar.
14.	v.v.: die zal het blijken

[p. 212]

76. De roos.

	De gedachte aan de vergankelijkheid van het stoffelijke is hier vereenigd met het verlangen naar Matilde.
4.	huivrend vreezen - nl. door de schoonheidsontroering; cf. sonn. 93, vs. 8.

	Hs. C. 76.	Teksteditie LII.
1.	Eén zaadje, éen loovertwijg...	Een zaadje - een loovertwijg-
	verrezen	verrezen,
2.	o roos,	O, roze,
	stengel;	stengel, -
3.	en lief en zacht	En lief, en, zoet
4.	op de	Op de'
	uchtenwind	uchtendwind
	v.v.(v.van)m...(?)
	vreezen!	vreezen:
6.	der ‘dat ge altijd moogt wezen’.	Der dat ge altijd zoo schoon moogt wezen,
7.	en	En
8.	daar mengel.	Wijl mengel:
9.	juichte werdt weende	juichte, wierdt weende,
10.	toen vielt;	Toen vielt:
11.	dat mij genot door geur en kleur verleende;	Dat mij door kleur en geur genot verleende;
12.	en alles gegeven. -	Ik alles, gegeven...
13.	En harte meende	Doch hart mij meende,
14.	dat Matilde in (v.v. als)	Dat Mathilde
	u sneven!? -	ù sneven?

[p. 213]

77. De kluizenaar.

	Voor de werkelijkheid, die hieraan ten grondslag ligt, zie hoofdst. VII, 5. Volgens J. Perk moet vreugde en vrede, die onscheidbaar samenhooren, het doel zijn der menschen. Daar, naar zijn meening, de kluizenaar vreugde niet verwerft, handelt hij dus verkeerd.
3.	lorke of lorkeboom = larix.

	Hs. C. 77.	Teksteditie LVII.
1.	kluis	kluis,
2.	uit	Uit
3.	door spar en lorken geruis	Door sparre en lorke geruisch,
4.	en zingen hooren. aanv. schreef P. als eerste letter van een eerste woord een w?	En zingen, hooren;
5.	muis;	muis, -
6.	het gloren	Het gloren,
7.	maar pij kruis	Maar pij, kruis,
8.	ligt eenzame	Ligt eenzame,
9.	eigen-kwellen	eigen-kwellen,
10.	en man	En man,
11.	en tellen.	En tellen, -
12.	van	van:
13.	leed ontsnellen:	leed, ontsnellen. -
14.	Geen vrede heeft wie vreugd niet vinden kan! -	En vrede heeft, wie vreugde vinden kan...

[p. 214]

78. De waterval der beek.

	Dit sonnet is van beteekenis voor het episch verband, als een der erotische verzen, die een zinnelijk verlangen naar M. schilderen en het wederzien (sonn. 100) voorbereiden. Het is niet onmogelijk, dat Perk's phantasie gewekt is door de gravure op pag. 123 beschreven.
5-8.	Telkens als de wind het water voortstuwt en kruift, tintelt het in het zonlicht en besprenkelt de zware rots.

	Hs. C. 78.	Teksteditie XLV.
	De waterval der beek. In margine doorgeh. met blauw krijt: De cascade
2.	stort	Stort
	verw. var.: zich een zilvren sluier
	neêr	neer,
3.	enschuim henen	En schuim, henen,
4.	en weèr.	En weer. -
5.	v.v. (v. De blauwe beek) En 't blauw kristal
6.	lacht	Lacht
	v.v. (v. spelend)
	zwevend {
	stoeiend {
	telken keer	te elken keer,
7.	als weenen;	Als weenen:
8.	geen meer.	Geen meer...
9.	Maar wat doet morgenhemel! gelooven	Maar... wàt doet, Morgenhemel! gelooven,
10.	dat v.v. (v. 't vallende kristal) 't vallend nat ter sluik 't vallend zilver web	Dat,
	kristal	kristal,
11.	een nymf	Een maagd
12.	v.v. fonklende oogen
	def. lez. vonkenblikken slaat	fonkelblikken slaat,
13.	en geschoven	En geschoven,
14.	mij de vergaat! -	me alle vergaat?...

[p. 215]

79. Dorpsdans.

	De zwerver, die liefde voor de menschen in zich opnam, wist na de scheiding ook dezen boer te waardeeren.
8.	de leesten -, de slanken; cf. sonn. 21.
14.	cf. sonn. 75, vs. 13 en 80, 14.

	Hs. C. 79,	Teksted. LXXXIV.
1.	v.v. (v. wingerdranken) wingerer....
	wingerdranken	wingerd-ranken
2.	verliefd	Verliefd
	v.v. (v. des) der akkermans	akkermans,
3.	en avondpurperglans,	En avond-purperglans, -
4.	en klanken.	En klanken;
5.	avondmaal uit;	avond-maal uit:
6.	verdween blijgeschaarden krans,	Verdween blij geschaarde krans, -
7.	de dans	De dans,
8.	en heen slanken.	En heen, slanken:
10.	terwijl rinkinken;	Terwijl rinkinken, -
11.	en bloed.	En bloed:
12.	En de oude staat	Den oude staat,
13.	ziet vreugde blinken	Ziet vreugd blinken,
14.	tevreden leeft	Tevreden leeft,

[p. 216]

80. Begrafenis.

	In het verband doet dit sonnet denzelfden dienst als het vorige.
3-4.	brak uit het oog zijner kinderen, die naar het zinken staarden, een vloed van tranen.
7.	straf = hard, onmeedoogend.
8.	De gedachte aan een God, die scheidt, deed zich niet aan hen op. vgl. sonn. 55.
12.	steêling, pag. 110.
14.	cf. sonn. 79, 14.

	Hs. C. 80.	Teksteditie LXI.
	Begrafenis	Bij 't Graf
1.	graf	graf,
2.	en aarde	En aarde,
3.	brak oog gaf	Brak oog, gaf,
4.	een staarde.	Een staarde;
5.	af	af,
6.	spaarde	spaarde,
7.	omdat zoo	Omdat zóo
8.	een hun openbaarde.	Een hùn openbaarde:
9.	de	De
10.	had gewerkt bemind leven:	Had gezwoegd, bemind, leven;
11.	moest niet.	moest, niet:
12.	u steèling verheven!?	u, zwerver, verheven...
13.	wat u	Wat ù
14.	dan geven?! -	Dan geven?

[p. 217]

81. Het doode gaâike.

5-6.	Perk achtte den dood een toestand van begeerteloosheid, en, daar ‘gelukkig is wie niets heeft te verlangen’, tevens een toestand van geluk.
12.	Wees dankbaar, zoo gij liefhadt, want hij heeft het geluk verworven. En werkelijke liefde is verloochenend en wie zoo liefheeft, ontzegt zich ten bate van de ander gaarne zijn bezit.

	Hs. C. 81.	Teksted. XCIV.
1.	heur dood	haar dood,
2.	en kunt bewegen?	En Kunt bewegen,
3.	kunt zóo	Kunt zoo
4.	gij gaâike achter niet staat met potlood een komma	Gij gaaike
5.	Dat v.v. (v. geen vogel meer) mijn gaaike niet	Dit
6.	van wenschen neêrgezegen	Van wenschen, neêrgezegen,
7.	alsof hij wenschte verkregen	Alsof hij, wenschte, verkregen,
8.	en genoot!’	En genoot.’
9.	‘Dood (sprak een oude specht) is uw genoot (achter genoot met potlood een punt en aanhalingsteekens.	- ‘Dood’ (sprak een oude raaf) ‘is uw genoot:
	Een kommapunt kan het niet zijn, daar de volgende regel met een hoofdletter begint en Perk in dit sonnet slechts den nieuwen regel met een hoofdletter begint, wanneer hij een nieuwe zin is.
10.	zangen.’	zangen.’ -
11.	groot.	groot....
12.	v.v. (v. geluk) gelijk ontvangen,	ontvangen,’
13.	(zei de ander)	(Zei de ander)
	leven.	‘leven
14.	is verlangen!’ -	is, verlangen.’

[p. 218]

82. De stroomval.

Men heeft dit vers, als buiten het verband van den krans, uit den cyclus willen lichten, doch, naar ik meen, ten onrechte.

De tot kunstenaar gerijpte jongeling, die zich natuur en menschen verbonden voelt, wordt hier bewonderend gesteld tegenover de natuur.

Vgl. hoofdst. VII, 4 voor de werkelijkheid, die misschien aan dit sonnet ten grondslag ligt.

	Hs C. 82.	Teksted. LXXXIII.
1.	Gelijk, schrijdt	Gelijk schrijdt,
2.	en ziet spoken	En ziet, spoken,
3.	de regel is door een teeken links in margine naar voren gehaald. (die zijn niets is	- Die zijn, niéts is,
4.	in iets geeft ontstoken)	In iets, geeft, ontstoken, -
5.	Zoo Eén	Zóo Een
6.	daar waar stroomval koken;	Daar, waar stroom-val koken, -
7.	een rotsenstrooken	Een rotsen-strooken
8.	dreunt worstelstrijd;	Dreunt, worstelstrijd.
9.	is schuim	is, schuim,
10.	met	Met
11.	daar	Daar
12.	des stroom-vals	Des stroom-vals
13.	en v.v. (v. schelle schicht) bliksemflits felle schicht	En
	doorsnijdt	door-snijdt
14.	prijkt waterval gloeiend. -	Prijkt waterval, gloeiend.

[p. 219]

83. Op het Meir.

1.	Met duizend oogen - cf. sonn. 90, 2.
3.	sneeuwen sluieren = maanlichtblanke nevels; cf. sonn. 45, 5.

	Hs. C. 83.	Teksted. LXXXII.
	Op het Meir In margine met potlood Sluimer (wiens hand?)	Sluimer
1.	Met duizend oogen Meir	Stil! - Duizend oogig meir
2.	de Nacht Heur zilvren	De nacht haar bleeken
3.	die	Die
4.	om 't reiend	Om 't, rijend,
5-14.	En zij, die vreugde na den kommer geven, zij zenden sluimer tintelende neêr, en zien zich in 't kristal des vredes weêr maar zien den bodem niet dier waterdreven. (v.v. maar zien de waereld niet der waterdreven.)	En Sluimer daalt, op vlinder-wieken, neêr, Met wuivend rijs, waaraan de druppen beven, Die, dauwend, droom en zoet vergeten geven, En zweeft, in schaduw, peinzend heen en weêr.
	En tusschen 't eindelooze hooge en diep	En in mijn dolend hulkje, dat er
	glijdt	glijdt
	(v. glijden) droomend, door een zuchtje voortgedreven,	Langs 't kabblend zilver, zet hij zich; ik zie
	het kabbelend hulkje of niets het tot zich riep. En uit het hulkje rijst de ziels-gedachte: (v.v. Zulke' eenvoud als dien nacht is ingeweven	Hem teeder-blikkend over mij gebogen. Hij lacht mij aan, ontplooit de wieken wijd....
	bergt Alles. 't Schijnt eén juichkreet of eén klachte.)
	‘'t Is eenvoud die der (v.v. dien) Nacht is ingeweven,	Ik hoor een sluimerende melodie,
	als alles schijnt ze eén juichkreet of eèn klachte.	En weet niet, wat mij lood-zwaar viel op de oogen....

[p. 220]

84. Verlangen.

	Een der sonnetten, die het erotisch verlangen van den zwerver schilderen en het weerzien met Matilde voorbereiden.
2.	avondster met medelij in staart = de avondster tuurt met liefde; cf. sonn. 59, 10.
4	lange banen = de rimpels, die zijwaarts van de zwanen wegvloeien.

	Hs C 84.	Teksteditie XLVII.
1.	verw. v. de schaduw
	het schijnsel op het meir zwanen	de weerschijn, op het meer, zwanen,
2.	waar v.v. waarin de zilvren	Waar
3.	en wolkje vaart	En wolkje, vaart,
4.	vloeit	Vloeit
5.	platanen	platanen,
6.	en wiek	En wiek,
7	die blauw en duisternisse paart	Die blauwe duisternissen paart,
8.	en	En
9.	niet uit te maken is of deze versregel sluit met een punt, komma of een komma-punt
10.	de dag de	De dag den
11.	aan staat	Aan staat.
12.	verlangen,	verlangen;
13.	ik meir kabblend	Ik meer kabb'lend
14.	en Matilde prangen -	En Mathilde prangen.

[p. 221]

85. De scheper.

	De jongeling, die de liefde tot de menschen in zich opnam, wordt hier tegenover een eenvoudigen herder gesteld, dien hij thans weet te waardeeren. Tevens wordt hier getoond, hoe ook een eenvoudige arbeider door het betrachten van zijn plicht geluk deelachtig kan worden. De herder blikt tevreden naar de schapen, de heide en den avondgloed. Hij heeft vrede en rust en dientengevolge geluk, want ieder, die verricht, waartoe hij door zijn aard bestemd is, is gerust en gelukkig. Het sonnet is in kiem aanwezig in B. Perk, p. 238 (geschreven ± Jan. 1878): ‘Ook ik heb mijn plaats in de ‘schepping. 't Is niet die van den wilde, welke tevreden is in 't midden zijner kudden’....
1-2.	De heuvels, purper door den heidebloesem en den weerschijn van de ondergaande zon, doen Perk, trouwens niet als eerste, aan een purperen zee denken, die plotseling verstijfd is.
8.	heerde = kudde.

	Hs. C. 85.	T.ed. LXXXVII.
2.	en verstijfd (als waar zij dood)	En verstijfd - als waar' zij dood -
3.	bij eindloos vlamnend (de twee m hebben één been te weinig)	Bij eindloos-vlammend
	avondrood...	avond-rood....
4.	zoo heide; honing	Zoo heide, honig
5.	met de avondlast razen	Met de' avond-last razen,
6.	om keeren voor ontvlood.	Om keeren, vóor ontvlood. -
7.	En scheidend glooiing	En, scheidend, delling
8.	de heerde van wie grazen.	De heerden, die al grazen:
9.	verw. v. (v. waaksche) vlugge
	betoont	betoont,
10.	v.v. lekt speelsch zijns meestersstaf en handen
	lekt speelsch de staf en handen van den herder,	Likt speelsch de staf- en -handen van den herder,
11.	die gehoed.	Die gehoed;
13.	drijft witgewolde verder	Drijft wit-gewolde verder....
14.	en staart avondgloed.	En ziet avond-gloed.

[p. 222]

86. De adelaar.

	Een der vele memento mori's met de reeds meermalen aangegeven beteekenis.
5, 8, 12.	rasp en tand = raspende tand; diepte en damp = nevelige diepte; wiek en breedte = breede wieken. Zie over deze constructie pag. 153.

	Hs. C. 86.	Teksted. LXIII.
1.	het lokkend	't schaarsch gretig
2.	zijn uitgestoken	Zijn uitgestoken,
3.	heeft verslonden	Heeft verslonden,
4.	en	En
5.	met bezield.	Met bezield;
6.	Toen omarning losgebroken	Toen, omarming losgebroken,
7.	viel neêrgeknield	Viel neêrgeknield,
8.	en	En
9.	omhoog in 't blauw en effen zwerk	omhoog, aan 't eind-loos effen zwerk,
10.	(een eiland in die vlakke zee)	- Een zwarte ster in blauwe lucht -
11.	een arend op zijn breeden dubbelvlerk.	Een adelaar op breeden dubbelvlerk....
12.	Dan plots en wiek en wiek en revend	En plots de wieken in de revend,
13.	valt	Stort
14.	op zien	Op zien,

[p. 223]

87. Vaarwel aan 't woud.

	De herinnering aan M. verlevendigd. Voorbereiding van het weerzien.
3.	levend loof: loof, dat beweegt; volgetrost: met volle trossen.
4.	zonnegoud - bladergoud; antithese zie pag. 126, 130.
5-9.	vertrouwde stilte = vertrouwelijke eenzaamheid.
10.	vlinderende bloemen. Elegant, niet ongewoon beeld.
11.	blauw van gloor - M. had blauwe oogen.
12.	vgl. sonn. 24.

	Hs. C. 87.	Teksteditie XCIX.
1.	liev'lingsplekje woud!	lievlings-plekje woud,
2.	een schoort schemerschijn	Een schoort, schemer-schijn
3.	op volgetrosten	Op vol-getrosten
4.	en bladergoud dwalen!	En blader-goud dwalen -
5.	sprak	sprak,
6.	wat verw. v. (v. hart) mond	Wat
	herhalen!	herhalen....
7.	Gedachtenstroom, brak	Gedachtenstroom, brak,
8.	vloei eeuwig onbegrepen	Vloei eeuwig-onbegrepen
9.	Vaarwel! eenzaamheid vogelkoor	Vaarwel, eenzaamheid, koor,
10.	en v.v. (v. kleurig). ? ? v.v. (v. vlinderende) fladderende.	En
	bloemen	bloemen,
11.	en daar gij oogen	En dáár gij, oogen,
12.	v.v. (v. het Leven) de Liefde
	noemen,	noemen, -
13.	aanvank. schreef P.: gij kent dit hart, gij weet wat het verloor: daarop: gij kent mijn liefde en weet wat zij verloor: toen:
	gij kent dit hart en weet wat het verloor:	gij kent mijn hart, en weet, wat ik verloor...
14.	v.v. (v. naast) met
	u 't zielsoog doemen!! -	ù 't ziels-oog doemen!

[p. 224]

88. Twee rozeblaadjes.

Elk handele volgens zijn aanleg en wie verricht, waartoe hij door zijn aard bestemd is, bereikt geluk d.i. vrede.

	Hs. C. 88.	Teksteditie XCII.
	v.v. (v. Twee rozeblaadjes) Het Rozeblad.
1	Zie schiet	Zie, schiet,
2.	en mede draagt,	En mede-draagt
3.	dat vliet	Dat vliet,
4.	en wendt	En wendt,
5.	rots: dat	rots, waar
6.	die vrije belaagt...	Die vrijen belaagt;
7.	en stiet	En stiet,
8.	had toch verlaagd. -	Had tòch verlaagd:
9.	bestemd	bestemd,
10.	dat kan het moet	Dat kàn het, moet,
11.	en 't slaaf zijn die wet.	En 't slaaf-zijn een wet:
12.	slaaf de verw. var. van slaaf is niet leesbaar; misschien te leze: Dwaas, die zich tegen wat hij moet, verzet!	Slaaf
	moet verzet!	moet, verzet,
13.	De wil is vrij	Maar vrij de wil,
14.	den geeft.	Den geeft!

[p. 225]

89. De mond der grot.

	Het eerste der grotsonnetten, vgl. pag. 19, 318. De werkelijkheid, die ten grondslag ligt, werd aangeduid in hoofdstuk VII, 4; vgl. verder Alb. Verwey's studie in De XXe Eeuw IX. III 257; IV, 50, 137 (ongelijkmatig betrouwbaar) en Dr. J.B. Schepers in Taal en Letteren XI, 27 vlgg.
1-4.	Haat, smart, duisternis, dood, schoonheids- en liefdeloosheid, - zoo was des zwervers leven vóór hij M. ontmoette, zie pag 78 vlgg
5.	vgl. pag. 70 en 71 Verwey's verklaring is in strijd met vss. 13 en 14
10.	lieft en leeft = lievend leeft Brief v. Jacques Perk aan Mr. C Vosmaer dd 22 Aug. 81 Loenen Oud-Over. ‘Hooggeeerde heer en vriend. Dank voor uw lief schrijven en... Behoedden - zou ééne d niet meer analoog zijn met al die andere praesentia?’

	Hs. C. 89.	Teksted. XXXVI.
	De mond der grot.	Intrede
1.	Hoog rots; verw. var. (v. peppel) popel. peppel en narcis,	Steil rots, braam en stekewisch,
2.	die aan de breede zij zich hatend	Die hatende aan heur breede flank zich
3.	bekransen meir	Behoeden poel
4.	voor welks onzichtbaar diep zij jaren beefden	Waarom ze een doornenkrans van weedom weefden.
5.	in 't uur der nacht de	te middernacht een
6.	zoo treft die muil (waar nacht en kilte zweefden	Zoo zoekt die muil - waar nacht en stilte zweefden,
7.	om uit te wellen als een bron)	Om uit te wellen,
	nu 't uchtend is	nu het uchtend is -
8.	den ijst	Den ijst,
9.	't Is opgesperde wolve-kaken	't Is, opgespalkte wolvekaken
10.	die al	Die àl
11.	den kille' en vunzige' braken.	Den vunzig killen braken;
12.	duistre beeft	donkre beeft,
13.	Beef ik;	Beef ik:
14.	Ik ga... is geeft. -	Ik ga - is, geeft.

[p. 226]

90. Afdaling.

2.	cf. sonn. 83 vs. 1.
5.	waar men geen blik kan slaan op iets zichtbaars.
6-7.	de duistere nacht verhindert, dat ik iets zie.
8.	vingers tegen steen laat stooten = tastend voortschrijdt.
9.	De weg daalt en de achterste voet staat dus hooger dan de voorste. De voorste voet treedt evenwel niet altijd. De uitdrukking is dus incorrect. Men heeft bij deze plaats in herinnering gebracht een versregel van Dante: Si che 'l piè fermo sempre era 'l più basso.
12.	's Winters stroomt de Lesse door de grotten en bedekt alles met een laag taai slib. De voet zinkt er in weg, glijdt uit en heft zich moeilijk op uit de klevende modder. Brief van Jacques Perk aan Mr. C. Vosmaer, d.d. 22 Aug. '81. Loenen, Oud-Over. ‘Die zinplooi: “terwijl ik, of hier wanden zijn, niet weet,” vind ik nog al aardig. Is 't niet een grieksche constructie? De objectzin in de hoofdzin?’

	Hs. C. 90.	Teksted. XXXVII.
	Afdaling.	Nedervaart.
1.	Sluiers maan	sluiers maan,
2.	en heeft gesloten	En houdt gesloten,
3.	en heeft, kwijt gegaan	En had, kwijtgegaan, -
4.	in éene tint met duister overgoten -	Een spooknacht uit den hemel is gevloten....
5.	daar den	hier, geen
6.	op niets dat is	Op iets, dat is,
7.	uit zwarte bestaan	Uit zwarten bestaan,
8.	en niet; verw. var. (v. laat) voelt	En niet,
	stooten	stooten:
9.	volgt treedt	volgt, treedt,
10.	en zijde	En zijde,
11.	terwijl ik verw. var. (v. of hier grenzen zijn) of ze een einde heeft	Terwijl ik,
	grenzen zijn weet.	wanden zijn, weet;
12.	voet kneedt	zool zuigt,
13.	een doffe galm en angstig,	Een doffen smak, en.... angstig,
14.	is de kille die mijde. -	Is een koude dien mijde.

[p. 227]

91. De toorts.

2-3.	Bedoeld is de fakkel van den gids.
4.	Wangedrochten = wanstaltige schaduwen.
6.	bloedig (licht) = rossig.
10-12.	Bedoeld zijn de ontelbare vleermuizen, die met uitgespreide vleugels aan het gewelf vastgeklampt hangen. Door het licht opgeschrikt, rukken zij zich heesch-piepend los. Brief van Jacques Perk aan Mr. C. Vosmaer, d.d. 22 Aug. 81. Loenen, Oud-Over. ‘De coupletverdeeling is die van de sonnetten van Shakespeare. Ik heb hier alle kracht willen geven aan de laatste twee regels, en enjambeerde derhalve de terzinen. Vind u er niet iets aardigs in? Dat opnemen van hetzelfde rijm der vorigen in het 3e kwatrijn is met opzet gebeurd. Gemakkelijk waren “den hoogen” en “de togen” te vervangen geweest. Nu maakt de verdeeling op mij den indruk eener fontein, trepidus subita formi-

	Hs. C. 91.	Tekstedit. XXXIX.
	De Toorts	Fakkelglans
1.	purpren	lachend
2.	en leven genot. - rots en bochten	En 't leven genot! steenen bochten
3.	komt gevlogen	Komt gevlogen,
4.	gelijk een glimvlieg, wangedrochten.	(Gelijk een glimvlieg) wangedrochten;
5.	grooter verw. var. (v. de vlam) de schelle vlam	wilder
	vlam;	vlam:
6.	spookt rossig krochten	Golft bloedig krochten,
7.	en oogen	En oogen,
8.	die ijzen van wrochtten....	Die gruwen, voor wrochtten;
9.	wanden...	wanden,
10.	nu uit hoogen	Nu in hoogen,
11.	zwarten randen	helschen randen,
12.	die bogen;	de togen....
13.	Maar waarom zie 'k Matilde! wenken	O, God! Mathilde.... ik zie wenken,
14.	en moet ik aan geluk en lièfde denken?! -	En moet aan ù, geluk en liefde, denken!

[p. 228]

dine, die springt en springt - en plots in de twee regels rust vindt en neêrvalt.

Let op de antithese van die drie volle kwatrijnen, die 't zelfde beöogen en die korte lichtende twee Joannaregeltjes!¹⁾

En in “Fakkelglans” missen de liggende rijmen dunkt mij het uitwerksel van “vrouwelijke vrees” geenzins.-

sjirpt kan die r p t ooit iets liefelijks beduiden? Tjilpen, tjielpen gaat beter.

Maar krekels en sprinkhanen sjirpen.

De gewelven zagen zwart van zwermen vleêrmuizen en ik hoorde ze sjirpen, heesch, akelig.

Ik houd sjirpen voor passender dan de voorgeslagen woorden.’

1) De brief heeft betrekking op de redactie, die in Eene Helle- en Hemelvaart gepubliceerd werd; zie Hoofdst. IX.

[p. 229]

92. De grotstroom.

1.	De rosse gloed der fakkels.
2.	grauw en goor - van den walm der fakkels. Pegels = stalagmieten; kegels = stalactieten.
11-12.	Het geluid van het water is bedoeld. Brief van Jacques Perk aan Mr. C. Vosmaer d.d. 22 Aug. 81. Loenen. Oud-Over. ‘'t Stolpt zich - plastiesch. Van Dale geeft: stolpen = iets met eene stolp of stulp overdekken - zooals een pendule. (Het gewelf) stolpt zich.... niet goed? Het breed gewelf welft zich - vind ik niet zoo goed.’ Briefkaart van Mr. C. Vosmaer, postmerk 24 Aug. 81. ‘Dem Dichter soll man seine Freude lassen met een woordje dat hij liefheeft.- Tegen stolpen heb ik toch noch bezwaar en het beeld is leelijk, omdat een stolp een leelijk ding is, dat pendule of beeld bederft. Dus liefst iets bekoorlijkers.-’

	Hs. C. 92.	Teksteditie XL.
1.	hol	breed
2.	is wit	Is grauw
3.	die door	Die door,
4.	en tot aan 't eind weenen.	En tot het eind weenen;
5.	't stolpt henen	't kromt henen,
6.	waar traan viel verkoor	Waar traan, viel, verkoor,
7.	om worden	Om worden,
8.	aan steenen.	Aan steenen:
9.	En daar waar nooit een lichtstraal in kan dringen,	En daar, waar zonnestraal nooit in kon dringen,
10.	waar noòit den	Waar nooit een
11.	schijnt wringen	Schijnt wringen:
13.	dat jammeren ondervingen?	Dat jammeren, ondervingen?...
14.	Klinkt ‘ach!’ -	stijgt ‘ach!’

[p. 230]

93. Het rijk der tranen.

8.

cf. sonn. 76, 4.

9-14.

Zie pag. 22. Willem Kloos schreef d.d. 11 September 1882 uit Brussel aan Mr. C. Vosmaer, dat hij hem gelijk gaf, in zooverre ‘U belijde ik wat ik leed’, schooner was dan ‘U kan ik zeggen’, maar dat Mathilda in geen geval mocht. Dat zou een zwakheid in den vorm zijn, waartegen geen schoonheid in de andere helft van den regel kon opwegen. Hij meende, dat nog liever de hiaat behouden en achter Mathilde een spatie open gelaten moest worden.

	Hs. C. 93.	Teksted. XLII.
1.	waterval boomen	waterval, boomen,
2.	verstijfd Schacht	Verstijfd schacht,
3.	en droomen. -	En droomen....
4.	't is	't Is
5.	voortgebracht	voortgebracht,
6.	doet stilte en leegte	Doet leêge stilte
7.	tranen lacht	tranen, lacht,
8.	baart vreeze, niet schromen,	Baart angst en niet schromen:
9.	u leven,	u, leven -
10.	ik ontzield;	Ik ontzield:
11.	op mij terug en tot de haat	Op mij terug, en dus tot haat
12.	Matilde! u zeggen leed	Mathilde! U zeggen, leed:
13.	ik haatte geven	Ik haatte, geven,
14.	en minnen heet	En minnen, heet!

[p. 231]

94. De holle berg.

2.

Als de lantaren of fakkel omlaag gehouden wordt, rijst de onmatig lange schaduw langs de rotsen. Brief van J. Perk aan Mr. C. Vosmaer d.d. 22 Aug. 81. Loenen. Oud-Over. onderdelven heb ik gewijzigd. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - In de ‘Holle berg’ schildert het rijm. Brief v. Willem Kloos aan Mr. C. Vosmaer d.d. Brussel, 11 September 1882. Rue Faider no. 14 (St. Gilles). Hierin deelt Kloos mee, dat hij tevens de proef wegzendt van het aan hem gezonden vel. En dat hij, met betrekking tot V's wijzigingen, vindt, dat regel 9 van sonnet XXVII (V. Kl.^1): De starrenlooze hemel, holle berg, (wat de lezing is van hs. C. en waarschijnlijk naar Vosmaer's wensch behouden had moeten blijven, Gr.) zeer leelijk is, omdat ‘holle berg’ na het opschrift nutteloos achteraan komt, waartoe de zeer vrije zinscon-

	Hs. C. 94.	Teksteditie XLI.
1.	o blauwe hemel!! - op een bosch rotsen	‘O, zonlicht!’ - Op een dennenwoud rotsen,
2.	wier genaakt	Wier genaakt,
3.	is 't duistre de grot bewaakt	Is 't, sombre zijn hel bewaakt,
4.	en roert met zijn steenen	En, roert, met granieten
5.	links of rechts;	links, geen rechts;
6.	slechts gore monsters; de eeuwge	Gore gevaarten; eeuwge
7.	alleen en stilte fakkel	Alleen de stilte hars-toorts
8.	een steen die valt.... 'k hoor hem in de	De voet doet kei op kei in de'
9.	De hemel, holle berg,	Dat zwerk, dat de' aêm beklemt,
10.	een afgrond welft nedernijgen...	Die leegte, rondt nederwelven....
11.	de oneindge klippensponde van een dwerg...	Een ieeuwenmuil, oneindig opgesperd!
12.	de duizend tanden van die kaken dreigen...	Daar grimmen tanden hier en in de vert'....
13.	Matilde! - (verw. var. ik voel) een rilling glijdt door been en merg	Mathilde!... Koude schuift door 't bloed, dat stremt...
14.	en k voel me in de' afgrond van de duizling zijgen.	En 'k voel een diepe duizling me onderdelven...

[p. 232]

structie nog mede zou werken; en hij voegt daaraan toe, dat er eigenlijk in het geheel geen constructie is, de woorden los naast elkander staan en holle berg er om 't rijm ingestopt schijnt. Terwijl, zooals hij veranderde, met behoud van den eigenaardigen rijmklank:

Dat starrenlooze zwerk, dat de 'aem beklemt,
Die leegte, die zich rondt in 't nederwelven -
Een leeuwenmuil oneindig opgesperd.

de afgebroken zin met de herhaling van het aanwijzende voornaamwoord, gevolgd door den uitroep in den derden regel, zeer goed de ontzetting en benauwdheid schilderen, die den dichter bevingen.

‘schuift door 't bloed, dat stremt’ zou een wijziging zijn, die door het veranderd rijm noodzakelijk geworden was, en zou z i. niet slechter zijn dan J.'s ‘huivert mij door 't merg’, wat hij ook niet mooi vindt. Doch Kl. verklaarde zich bereid er van af te zien, indien V. er ernstig op aandrong en de argumenten v. Kl. hem niet overtuigd hadden, daar de verzen van zijn maaksel waren. Doch wat den laatsten regel betreft, verklaart hij geheel bij zijn meening te blijven en vol te houden, dat het sonnet verknoeid zou worden door de tweede, overdachte lezing des dichters over te nemen. En 'k voel een diepe duizling me onderdelven. zou het sonnet afsluiten door uitdrukking, klank en val van het rhythmus terwijl in En 'k voel een duizling mij een afgrond delven. de klank verdwenen, de caesuur veranderd en daardoor het rhythmus verslapt zou zijn en de uitdrukking van pakkend en suggestief, gekunsteld zou zijn geworden en aan Cowley of Marini zou doen denken. Kl. merkt bovendien op, dat het woord ‘onderdelven’ geen neologisme van Perk is.

[p. 233]

95. Druipsteen.

2.	welks walmen etc. - de prikkelende rook van de walmende fakkel deed de oogen tranen.
3.	kegels en pegels; de druipsteen heeft deze vormen.
4.	weenend grauw - de walm der fakkels zwartte hier en daar het ‘albast’ (sonn. 92, vs. 7) van den druipsteen.
9.	Uit het gewelf dalen de pegels der stalactieten en uit den steenen bodem rijzen de kegels der stalagmieten.

	Hs. C. 95.	Teksted. XXXVIII.
	Druipsteen	Dropsteen
1.	flambouw	flambouw,
2.	welks kronklend stijgen	Welks krinklend stijgen,
3.	zie stijgen nijgen	Zie stijgen, nijgen,
4.	wier	Wier
5.	aanschouw	aanschouw,
6.	hoe verw. van (v. droppen door de droppen) eeuwig droppend droppen	Hoe
	zijgen	zijgen,
7.	verw. var. (v. en) die zwijgen	En zwijgen,
8.	en (verw. var.??) gestolten	En bevrozen
9.	daalt zoekt rijst verw. v. (v. Wat daalt zoek wat daar rijst en) De pegel naakt den kegel;	daalt, zoekt, rijst,
10.	zij samen groeiend eeuwge zuil	Zij, samengroeiend eeuw'ge zuil,
11.	elkaar omhelzen omhullen	Elkaar omhelzen, omhullen.
12.	Zoo verw var. (v. het morgen) de toekomst	Zóo
13.	Zoo Matilde vervullen	Zóo Mathilde vervullen,
14.	ruil	ruil.

[p. 234]

96. Het daglicht.

	Het doodenrijk der smart (= zijn leven vóór de ontmoeting met Matilde) wordt verlaten. De smart en de onrust worden vervangen door vreugde en vrede. Voor de correspondeerende werkelijkheid, zie hoofdst. VII, 4.
1.	't wak van pek = de donkere Lesse. schijnt te schragen - alsof het vaste bodem was.
2.	doodendans van fakkelstralen = het onrustig flakkeren der toortsen. Doodendans niet gelukkig gekozen door Perk voor schrikwekkende, grillige bewegingen.
4.	wagglend hout = de wiegelende boot. 't Is duister thans - Bij het varen uit de grot dooven de gidsen de toortsen om beter te doen zien, hoe het bleeke daglicht (maanlichtglans) in de duisternis vervloeit.
5-6.	de blanke (‘albasten’)rotsen stijgen omhoog en hun spiegelbeeld zinkt derhalve steeds dieper. Hierdoor schijnt het, alsof het water steeds dieper wordt.
10-11.	de grot heeft een sterke echo.
12.	vgl. sonn. 34, vs. 6.

	Hs. C. 96.	Teksteditie XLIII.
	Het Daglicht.	Dag.
2.	een hollen afgrond, waar een	Het hol gewelf, waarlangs een
3.	van fakkelstralen voelt men zich	Van fakkelglansen voel ik mij
4.	door broos en wagglend hout. 't Is duister thans.	Door wagglend hout... 't licht dooft - 't is duister thans...
5.	Daar zweeft kiel zich een steenen	Nu drijft kiel, een albasten
6.	zóo heft, waterlagen...	Zóo rijst, waterlagen, -
7.	en in blikkt (sic) maanlichtglans	En uit lokt maanlicht-glans,
8.	zóo teeder, als mijne oogen nooit nog zagen.	Een troost van medelij voor wie vertsagen:
9.	hart	hart,
10.	en duizendmaal aarde	En duizendwerf, aarde,
11.	weêrgalmt	Weergalmt
12.	Nu voelt de weêrgeboren ziel zijn waarde,	Dáar is het licht, het leven, liefde en lust,
13.	In 't gloên der doode zon, dat purper tart	't Is, of ik 't alles nooit voorheen ontwaarde,
14.	voel ik me een kind der blijde levensgaarde.	De traan wordt lach en de onrust zoete rust.

[p. 235]

97. Het lied des storms.

De bedoeling is: niet ieder mensch heeft denzelfden plicht, niet voor allen past één deugd.

12-14.

Perk geloofde niet aan een geopenbaarden en zich openbarenden God. Hij trachtte zich zelf een levens- en wereldbeschouwing te vormen; vgl. sonn 24. Mr. W.W. van Lennep, de vertaler van Hyperion (Hyperion. Uit het Eng. v. John Keats. Amst. 1879) schreef op het papier van het Amsterdamsche Leesmuseum: Amsterdam 9 Juni 1881. Hooggeachte Heer, ‘Ik lees daar in ‘de (sic) Nederland’ een sonnet van U, waarvan het eerste couplet mij bijzonder aantrekt door zijne beeldende melodie en zijn verschil van vaersgewicht.

Door 't woud der pijnen zucht en kneunt (sic) de wind
En machtig wuiven de gepluimde toppen
En strooien rond de zware schilferknoppen
Die stuiven over 't snerpend naaldengrind.

Ik heb echter een kleine grief. Gij hebt, omdat, na de snede de volgende heffing licht veel gewicht krijgt, en in Uw tweeden regelhet vaersgewicht, voor de afwisseling, op de heffing van den

	Hs. C. 97.	Teksteditie LXXX.
1.	zucht en kraakt wind	kreunt en zucht wind,
2.	en toppen	En toppen,
3.	en hars en schilferknoppen	En rond de schilfer-knoppen,
4.	die stuiven over naald en knerpend grint. verw. var. die stuiven het gewond spicht knerpend naaldengrint.	Die stuiven over 't knerpend naalden-grint:
5.	hemelgroen der	hemel-groen dier
6.	die ja ontzind	Die ja, ontzind....
7.	daalt	Daalt
8.	dat	Dat
10.	verw. var. (v. bezitten) die trekken	Bezitten
	waarheid hun bindt;	waarheid, hen bindt:
11.	hun monden.	Hùn monden;
13.	voelt	Voelt
14	en weet vindt.’ -	En weet, vindt.’

[p. 236]

vierden voet (gepluimde) moest vallen, het woord de in eene heffing geplaatst denkende men zal wel begrijpen, dat men dit de zonder nadruk moet uitspreken en dus zijne stem bewaren voor pluim.

Ja, dat begrijpt men ‘maar kan het ongelukkig niet doen, zonder inspanning.

Gij moet op zulke plaatsen, bij deze snede(n?), indien gij een vaersgewicht op de vierde heffing verkrijgen wilt, in Uwe derde heffing een woord plaatsen dat toch eenigen nadruk heeft, maar minder dan de syllabe pluim. Dit had ge gedaan door b.v. te schrijven

En machtig wuiven breed-gepluimde toppen.

Een algemeene regel van onze prosodie is de woorden de het een (artikel) en er niet in heffingen te plaatsen, en de hulpwerkwoordsvormen is zijn, heeft, als bijzonder leege begrippen, liefst niet in heffingen te plaatsen anders dan op zulke plaatsen waar de vaersbouw medebrengt, dat de heffing bijzonder licht is-

Vergeef deze kleine opmerking aan

Uw dienstvaardigen

W.W. van Lennep

Op het mij niet bekende antwoord van J. Perk repliceert Mr. W.W. van Lennep

Amsterdam 21 Juni 1881-

Waarde Heer,

Wie is er in onze haast afgeleefde negentiende eeuw jong of jong geweest en heeft niet bitter zekere vertwijfeling gevoeld bij het aanschouwen van de natuur. Bij U schijnt die krachtig te zijn opgekomen in een naaldenwoud; bij mij kwam zij meest op in den zomer bij het invallen van de lichte schemering. Ging die in het kalme kleurlooze grijs over, en braken de eerste sterren door: het beergesternte of de blanke weg, dan was het gevoel vaak weg. - Zonderling is het, dat juist die ‘glory of

[p. 237]

setting suns, die Wordsworth zoo troostend stemde, mij melankoliek maakte en dat het:

There is a roaring of the bleak grown pines
When winter lifts its voice, there is a sound
Among immortals when a God gives sign
With hushing finger how he means to load
His tongue with the full weight of utterless thought

bewijst hoe voor Keats het zuchten en kreunen van den wind in de pijnboomen een klank van goddelijke dus verheffende stemmen had, terwijl het U neersloeg. - Dergelijke waarnemingen bewijzen hoe weinig wij menschen toch eigenlijk naar het zelfde patroon geknipt zijn en handhaven het recht van het individualisme.-

Maar ook het altruisme, in dien zin dat men wil zijn als als anderen, heeft rechten en daarom schijnt het mij goed ook in poezij naar regels te zoeken waaraan de meesten (?) zich willen onderwerpen. - Het ‘peuteren aan gemaakte vaerzen schijnt mij toch eene goede zaak - Nu begin ik met U toe te geven dat Uw epitritus in



een veel beter effect maakt dan zelfs breed ge pluimde toppen, want gij verkrijgt door dien epitritus een zwaar vaersgewicht op pluim dat gij anders niet verkregen zoudt hebben. Ik heb dus, te veel nog een man van de oude school gedwaald. Zou echter door peuteren aan het gemaakte gedicht niet verder het een en ander gewonnen hebben? B.v. hebt gij U niet door de wel aangenaamheid van het herhaalde ui geluid laten verleiden om den eersten regel van Uw tweede couplet te schrijven:

En uit het hemelgroen dier ruige koppen na reeds vroeger wuiven, gepluimde en stuiven gebruikt te hebben:

[p. 238]

Hier schijnt de regel, waaraan ook anderen zich gaarne willen onderwerpen, te zijn dat de goede zin niet aan de bevalligheid van eene klankherhaling zal worden opgeofferd - De lezer is altijd iets koeler dan de dichter en vraagt zich of hemelgroene ruige koppen wel gepluimde toppen hebben. Hij vraagt zich ook af of die hemelgroene ruige koppen die verward ontzind ja en neen knikken geacht kunnen worden een zoo verheven en diepzinnig lied tot U bevend menschenkind te spreken. - Hadt gij niet te veel aan den klank geofferd, dan hadt gij daar waarschijnlijk geschreven:

en langs het hemelgroen dier breede koppen m.a.w. de Godheid die uit ondergaande zonnen en ruischende winden spreekt stemt de onzelfstandige zielen tot een grootsch Kerkaccoord, maar zegt dan tevens ook door middel van die belijdenissen, die menschentongen, dat er eene waarheid is weggelegd voor het zelf zoekend individu, die het individu aan anderen, tenminste in dezen vorm van het bestaan, niet kan mededeelen, maar die hem beter dan overgenomene waarheden staalt voor den strijd van het leven.

Zoo was Uw vaers duidelijker geweest en, indien gij dit toegeeft, erkent gij dat ‘peuteren’ zijn recht heeft.

Vriendschappelijk

W.W. van Lennep.

[p. 239]

98. Machtige aandrift!

9.	Voor den toestand van den zwerver bij de eerste ontmoeting zie pag. 78.
11.	zie pag. 86.
14.	De jongeling zag M. weer in sonnet 100, ‘maar om te ontdekken dat weerzien zien was wat ik altijd zie’ (sonn. 101).

	Hs. C. 98.	Teksteditie XLVIII
	Machtige Aandrift! -	Machtige Aandrift
1.	Neen zangerskeelen,	Neen, zangerkelen!
2.	meir doemen!	meir, doemen;
3.	Neen die roemen!...	Neen, wie roemen! -
4.	ik kan	Ik kán
5.	mededeelen...	mededeelen,
6.	en ge noemen	En gij noemen...
7.	trekt bloemen	trekt, bloemen,
8.	Matildes oogen streelen	Mathilde's zinnen streelen!
9.	Zij die was mijn zijde,	Zij, die, was, mijn' zijde,
10.	die zweven	Die zweven,
11.	en ontvlien tijde;	En ontvliên tijde,
12.	die verheven	Die verheven,
13.	verw. var. (v. de vrouw die ik) het vrouwlijke dat ik	De vrouwe, wie ik
	wijde	wijde,
14.	haar weêrzien kostte leven.	Hàar weêrzien... koste leven! -

[p. 240]

99. Herdenking.

3.	cf. sonn. 6, Eerste aanblik, en sonn. 38. vs. 7 en 8.
6.	Perk kende M. slechts gedurende de laatste week van Juli '79.
8.	liefde en schoonheid; voor het verband tusschen beide begrippen zie pag. 115.
11.	welgezinde: een deugdzame - de deugd is Perk het hoogste - d.w.z. iemand, die streeft naar zelfvolmaking, vergeestelijking en niet vol begeerigheid, maar verlangenloos en zelfopofferend haar beminde.
14.	In het hs., dat Kloos in Mei 1880 van Perk ter lezing meenam, schreef hij met potlood zijn bewondering voor dezen schoonen regel in margine.

	Hs. C. 99.	Teksteditie LIV.
1.	waart,	waart,’
2.	voorwaar! gedragen,	‘Voorwaar! gedragen...
3.	maar eerstemaal zagen	Maar, eerste maal zagen,
4.	moest	Moest
5.	zilvren lach en stem op heden,	lach en zilv'ren woorden heden;
6.	hen	Hen
7.	de zwelt herdenken behagen	De zwelt, herdenken, behagen,
8.	dat	Dat
9.	gevoeld beminde	gevoeld, beminde,
10.	dan honderd	Dan honderd,
11.	ze ontving mijn eerbied	Mijn eerbied eerde ze
12.	mogen	mogen,
13.	en stond wedervinde	En stond, wedervinde,
14.	zweeft oogen	Zweeft oogen...

[p. 241]

100. Wederzien.

	Daar Matilde voor den jonkman tot mensch geworden was, zag hij haar weer in zeer menschelijke omstandigheden.
1-4.	De voorstelling was Perk lief: Wellicht reeds uit Tasso's woorden in Goethe, Tasso Aufz. II, Auftr I (door Perk in '75 gedeeltelijk vertaald):

Ein jüngeres Gebüsch die zarten Zweige
Um sehnsuchtsvolle Liebe traulich zwang.

Van af '76 vinden wij deze phantasie bij hem in:

1. Een Verschijning. Begonnen 1 Nov. 1876. Geëindigd 1 December 1876. Voorgelezen in de vergadering van Vondel ten huize van de Waal. (Uit: Een rekje Duivëeieren).

XII. En ik zie eene schoone jonkvrouw in de armen van haar verloofde. De minnenden kunnen niet zich verzadigen elkander in de oogen te blikken en hunne zielen smelten ineen, hunne harten kloppen éénstemmig. Het geritsel der ranken die het priëel bekransen, waarin zij zich bevinden,....

	Hs. C. 100.	Teksteditie XCV.
1.	looverhutje	loover-hutje
2.	in rozen armen wonen?	In rozen-armen, wonen....?
3.	konen,	koonen,
4.	en tuurt zien boezem-zwoegen. -	En tuurt, zien, boezem-zwoegen;
6.	al lokken kronen,	Al lokken, kronen;
7.	ik lonen:	Ik loonen,
8.	en duister genoegen. -	En scheemrig genoegen.
9.	Matilde! weder vreugdedronken	Mathilde! weder, vreugde-dronken:
10.	en zie dat gij niet van mij waart gescheiden	Gevoelend, dat geen scheiding ons kan scheiden,
11.	en groei in geluk beiden	Groei ik in geluk, beiden.
12.	mijne uw hart uw liefde uw lonken	mijne: uw lach, uw liefde, uw lonken,
13.	uw hier binnen glansen spreiden	Uw hierbinnen glanzen spreiden,
14.	waar ge zee	Waar ge, zee,

[p. 242]

... De jongeling lispt: Mijn dierbre, wel zegt men God is liefde, zou de liefde ook de godheid zijn? (cf. sonn. 24) 2. Herman en Martha IV, 3.

Kom zetten we ons temeer in dit bebloemd prieel

Dat ik u al mijn liefde en hartstocht mededeel

- - - -

Maar in de looverhut?

Wanneer we elkander zien, dan vlieden alle zorgen.

l. c. 7^de tooneel.

Kom in de looverhut mijn lieve Valentijn!
Het geurt zoo heerlijk hier kom treden wij hier binnen
Het is zoo zalig in de rozengeur te minnen

5-7.	Warde hij of warde zij? Beide opvattingen zijn mogelijk. En van de keus hangt het af of men de lokken als zijn of haar lokken beschouwt. Ik merk op, dat P. herhaaldelijk beschrijft, hoe een jonkman door de haren wart van een bemind meisje, en dus deze vorm van erotisch genoegen hem voor een man sympathiek was.
10.	Geen scheiding kan hen scheiden, omdat Matilde als de zon in zee in zijn ziel verzonken was, omdat hij enkele harer eigenschappen in zich opgenomen had en tot kunstenaar geworden was.
13.	Schoonheid in dubbelen zin; cf. pag. 115.

[p. 243]

101. Laatste aanblik.

2. cf. sonn. 103, vs. 12-13.

Toen zaagt ge weêr,

zij bleef zichzelve, gij werdt kunstenaar:

4-8.	Nooit kan iemand een minder verheven liefde in mijn hart wekken, dat in den gloed uwer liefde van vlekken gelouterd en met schoonheid vereenigd, tot poezie werd; cf. 103, 6-8.
10.	Gij, die geen mensch meer zijt = gij, die een ideaal zijt (n.l. van liefde en schoonheid).

	Hs. C. 101.	Teksteditie. C.
1.	weêr... ontdekken	weêr, ontdekken,
2.	dat weerzien zien was	Dat weêrzien zien is,
4.	ten rustte trekken	Ten rust trekken:
5.	was zij waar ik was, nooit was er wie	toeft zij, waar ik ben: nooit is er, wie
6.	een liefde verw. var. (v. hoog) wuft	Een liefde, hoog,
	kwam	kon
7.	dat	Dat,
8.	vereend	Vereend
9.	Matilde! Matilde!	Mathilde, Mathilde!
10.	geen schamen	niet schamen,
11.	en schuld.	En schuld:
12.	gloeide te zamen	gloeidet tezamen
13.	Van u is eeuwig vervuld	Van ú blijft altijd vervuld:
14.	verw. var. (v. U zal ik loven) en 'k zal U loven

[p. 244]

102. Avondgroet.

	Een vaarwel aan de bergen bij de terugreis naar het vaderland; vgl. sonn. 4, Uchtend, een afscheid aan het vaderland bij het vertrek naar België.
2.	purper - cf. sonn. 5 op pag. 134.
5.	wie de bloemen baadt = wie de bloemen oversprenkelt.
8.	verheven waereld; men denke aan den invloed, die een schoone omgeving volgens Perk heeft.

	Hs. C. 102.	Teksted. LXXXV.
1.	Vaarwel, vaarwel! gij onder gaat	Vaarwel, vaarwel, gij, ondergaat
2.	in vlammenzee	In vlammen-zee
3.	ik in 't gebergte sterven	Ik in de bergen sterven,
4.	waarop staat.	Waarop staat!
5.	Vaarwel! vaarwel! nu wie baadt	Vaarwel, vaarwel nu, die baadt,
6.	Gij ook derven	Gij, Ook derven,
7.	en	En
	1ste lezing: en duizend rotsen, waar ik langsging zwerven 2de met potlood: waar - doorge streept. daar boven: die mij boven ging: zaagt. 3e. met inkt den regel doorgestreept van af: ‘waar’ en in margine: die mij langs uw voet zaagt zwerven:
8.	verheven nu	Verheven thans
9.	effen groen	effen-groen
10.	begeert	Begeert
11.	zij in u	Zij in ú,
12.	verw. var. (v. Kon) Kwam(?)
	Schoonheid verwerven	schoonheid verwerven...
13.	denkt gij Natuur dan	Denkt gij, Natuur, dan,
14.	met mij zangen sterven!	met mij, zang, er sterven!

[p. 245]

103. Verschijning.

1.	driewerf - onbegrepen getallensymboliek?
4.	vgl. sonn. 5, 9-14.

‘Een hooge liefde zal uw hart doordringen.
Gij zult beminnen, wederzien en scheiden,
Gescheiden zwerven, zwervend liefde zingen.
En peinzend zult gij 't wederzien verbeiden
En naar een vrouw gedachte en zielzucht leiden
En mijmerend' leven van herinneringen.’

6.	de begeertelooze liefde.
11.	schoonheid in dubbelen zin; cf. sonn. 104, 14.
13.	zij bleef zichzelve; cf. sonn. 9, 14: ‘Uw roeping is zooals ge zijt te zijn.’
14.	't Verheevne dat verhief leeft in uw leven = de uitmuntendste vrouwlijke eigenschappen van M., die u verheven hebben, hebt gij in uw karakter opgenomen.

	Hs. C. 103.	Teksteditie CII.
	Verschijning met potlood: De Muze	Kalliope
2.	ik niets (en niet de blonde Muze) er in;	Ik niets, en niet de blonde Muze er in,
3.	en godin	En godin,
4.	toen	Toen
5.	verrukte;	verrukte...
6.	min	min,
7.	zoo zoo zin	Zóo zóo zin,
8.	dat al haar was	Dat al, háar was,
10.	ge aanzaagt; ge aanbidt,	Ge aanzaagt... ge aanbadt -
	verw. v. aanbadt,
	u trekt	u trok,
	verw. var. ge mint
	verheven...	verheven:
11.	u schoonheidsideaal	U schoonheids-ideaal
12.	aanbadt	aanbadt,
13.	zij werdt kunstenaar:	Zij werd kunstenaar;
14.	verw. var.: zij die
	want wie verhief en schoon bleef leefde uw leven!’ - met potlood: 't verheevne dat verhief leeft in uw leven	't Verheevne, dat verhief, leeft in uw leven!’

[p. 247]

Epiloog.

[p. 249]

104. Aan Matilde.

	cf. sonn. 3.
1.	De jongeling was gestegen en de afstand tusschen beiden verminderd, zie pag. 94.
3-4.	leven; ook = liefde
7.	rustig; een hemel van vrede en rust.
11.	Hij zingt verlangen (zucht), smart (traan) en vreugde (blijde lach).
13.	weelde = ontroering.
14.	n.l. een ideaal van liefde en schoonheid.

	Hs. C. 104.	Teksteditie. CIII.
	Aan Matilde	Aan Mathilde
1.	gelijk!? -	gelijk?
2.	verw. v.: Ik werd met u vereend door u verheven; latere lezing: Door u werd ik tot kunstenaar verheven;
3.	en rijk,	En rijk:
4.	want zag leven.	Want, zag, leven;
5.	wijk:	wijk, -
6.	driest	Driest
7.	en hemelrijk...	En hemelrijk,
8.	waarachter sterren streven.	Waarachter starren streven:
9.	zingt	zingt,
10.	ter treffen	Ter treffen,
11.	en zucht en traan lied.	En zucht, en traan, lied:
12.	ik	ik,
13.	Matilde!	Mathilde!
14.	u hart. -	ú hart!

[p. 250]

105. Aan de sonnetten.

8.	De regel is mij niet geheel duidelijk. Beteekent de regel, dien Kloos publiceerde (zie ben.) hetzelfde? En moeten wij dus denken aan een verwerping van huiselijke poezie? Dit is niet onmogelijk, daar P. wel eens in dezen geest zich uitgelaten heeft.
10.	Staaltjes van dergelijke kritiek in de Bijlagen

	Hs. C. 105.	Teksteditie CVII.
2.	op u mogen Eerste lezing: zal mogen vonnis wijzen (het rijmwoord ontbreekt en dusdadelijk veranderd in): Tweede lezing: zal vonnis wijzen mogen	Op u, mogen,
3.	die	Die
4.	die toekomst	Die, toekomst,
5.	gedogen	gedoogen,
6.	wat kan openbaren;	Wat wil openbaren, -
7.	daar zijn er wien deschoonheid dringt in de âren	En wijken zie ik reeds, in breede scharen,
8.	doch wie het schoone als klein houdt opgetogen.	Wie 't schoone in 't kleine alleen houdt opgetogen.
9.	wijzen	wijzen,
10.	als dat stieten	Als dat, stieten....
11.	weinig zullen u	zelden zal men u
12.	noemen	noemen,
13.	en slecht	En boos
14.	Sonnetten genieten! -	Sonnetten, genieten!

[p. 251]

106. Aan den lezer.

3.	honderd klanken - het boek Liefdeleven bevat n.l. 100 sonnetten.
13.	Perk had als doel den menschen in dit werk een bepaald levensgedrag voor te schrijven, gelijk reeds aangegeven is. Van daar de uitdrukking: ‘stijft in moed en streven!’-

	Hs. C. 106.	Teksteditie CV.
	Aan den Lezer.	Aan den Lezer II.
1.	was dat gij tuurt	was, dat, ge tuurt,
2.	dacht ontblooten	Dacht ontblooten,
3.	dat ontsloten	Dat ontsloten,
4.	en honing	En honig
6.	die gij	Die Gij
7.	wat docht	Wat docht,
8.	geheel	Geheel
9.	zegt geven;	zegt, geven,
10.	wat u	Wat u,
11.	op wrocht vonnist leven?!	Op wrocht, vonnist... leven!?
12.	hebt dichter bestaan	hebt, dichter, bestaan,
13.	als éen bekoort	Als één bekoort,
14.	daarom als zij zijn dees	dáarom, als ze zijn, deez'