Verzamelde werken. Deel 3. Kritiek op Tachtig

Het wezen der poëzie

De poëzie, de klanken er van, de letters er van, geschreven of gesproken, gehoord of gelezen, zijn een stuk van de werkelijkheid. Maar zij verschilt van andere schoone werkelijkheid, bergen, de zee, bosschen en hemel daardoor, dat zij niet alleen zelf schoon is maar bovendien een beeld van iets schoons. De klank alleen, de gedrukte woorden alleen zijn niet alléén schoon, maar bovendien de gedachten die zij opwekken. De berg, de zee zijn zelf, zij maken hun eigen beeld in het hoofd, maar de woorden, de klanken roepen niet hun beeld alleen maar ook het beeld van dingen wakker. Wil men al het waargenomene, ook de zee, ook de bosschen, beelden noemen, omdat zij in het hoofd waar wij ze waarnemen, niet de dingen zelf maar slechts beelden zijn, dan zijn de waargenomen klanken beelden van beelden.

Poëzie is volgens het schoone woord van Wordsworth: verbeelde hartstocht, hartstocht in beeld gebracht. Dit lijkt mij een absoluut ware uitspraak. Poëzie is niets zonder hartstocht en hoe grooter hartstocht er in is, des te grooter is ze.

[p. 105]

Maar deze hartstocht moet precies uitgebeeld zijn. Dat wil zeggen: de poëet moet kunnen beschikken en bij het dichten beschikt hebben over het vermogen zijn hartstocht af te beelden, heel precies af te beelden. Hij heeft daar groote middelen voor: den klank en het rhythme, het rijm, de maat, de woorden zelf zooals zij een beeld van een ding geven, en wat men in meer beperkten zin beelden noemt of vergelijkingen. Hij moet die zoo precies kunnen gebruiken dat het geheel den hartstocht af beeldt. Men leze dáárover wat Willem Kloos heeft geschreven; dat geeft geheel ook onze bedoeling weer. Het hierboven geconstateerde feit dat menschen van één tijd, van één klasse zoozeer op elkaar gelijken, en dat bovendien menschen van vele verschillende tijden en van vele verschillende klassen in veel op elkaar gelijken, dat feit maakt, dat de dichter ook door anderen begrepen wordt. De gelijkheid der menschen onderling doet hen elkaar begrijpen. De dichter zingt uit aandrang zich mee te deelen, hij rekent instinctief op het begrepen worden. Het begrepen worden is het doel, maar ook de drijfkracht.

Hartstocht is dus noodzakelijk in poëzie, en de hartstocht van den dichter wordt begrepen door de hoorders omdat zij met hem denzelfden hartstocht voelen of kunnen voelen.

Dante zegt: poëzie is waarheid onder een schoonen leugen. Dat poëzie waarheid is spreekt van zelf. Zij moet hartstocht zijn en hartstocht is altijd waar. De poëzie vereenigt het waargenomene werkelijke tot een geheel, tot een abstractie van schoonheid. Dat is dus waarheid, waarheid is nooit iets anders. Maar zij doet dit, zegt Dante, onder een schoonen leugen. Dat wil zeggen: de poëzie geeft niet een beeld van de werkelijkheid onmiddellijk zooals zij waargenomen is, hoe zou zij ook? Zij detailleert en combineert niet het onmiddellijk aan het lichamelijke oog in de werkelijkheid gegeven beeld tot iets schoons, maar zij trekt al wat in het hoofd van den dichter is samen om het schoone te maken. Zij bedenkt iets nieuws, iets wat niet bestaat. Uit allerlei deelwaarheden, die zij uit de werkelijkheid heeft opgenomen, opgemaakt, maakt zij een nieuwe groote waarheid, die valsch is in den zin dat een werkelijk voorwerp, waarnaar zij werd gemaakt, niet bestaat, maar

[p. 106]

waar in dien zin, dat zij uit louter deelwaarheden is opgemaakt. Dat deze omschrijving, die in andere woorden dezelfde is als die van Wordsworth, waar is, blijkt als men met aandacht een stuk van groote poëzie beziet, b.v. de omzwervingen van Odysseus. Alles hartstocht, alles waarheid; maar tevens alles verbeeld en alles dus leugen.