Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

Thomas More,

geboren te Londen in 1478, had sinds ca. 1500 als staatsman en auteur zijn plaats in het openbare leven van Engeland. Door zijn opvoeding, in het huis van de aartsbisschop en Lord Chancellor, John Morton, en in Canterbury College te Oxford, ontving hij een degelijke grondslag voor zijn latere leven: een bestaan als humanist die zijn leven lang aan de klassieke letteren toegewijd bleef, als politicus die een van de hoogste Engelse ambten zou bekleden, en als christen die zijn leven als martelaar zou beëindigen. Op verzoek van zijn vader studeerde hij vanaf 1491 rechten. Hij verbleef toen vier jaar lang bij de kartuizers te Londen. In deze periode groeide zijn vriendschap met andere grote humanisten zoals Erasmus, de Dean of Saint Paul's John Colet, de graecus William Grocyn en Hans Holbein de Jongere. In 1501 kreeg hij een plaats bij de balie. Een aantal jaren doceerde hij aan Furnival's Inn. In 1504 werd hij lid van het parlement.

Verlangens om zich als ongehuwd man aan het religieuze leven te wijden weken in 1504 voor een huwelijk met Jane Colt of Netherhall, dochter van Colt Newhall, die in 1511 overleed. Thomas hertrouwde met de weduwe Alice Littleton. Zijn huis in Chelsea, waar vier kinderen - drie dochters en een zoon - opgroeiden, werd een door velen bezocht centrum in het Europese humanistische leven. Na onenigheid met Hendrik vii over belastingmaatregelen trok More zich een tijd lang uit het openbare leven terug en maakte reizen naar het vasteland.

Bij de troonsbestijging van Hendrik viii, die hem als raadsman koos, begon in 1509 zijn grote carrière: hij werd Under-Sheriff van Londen. Tijdens een diplomatieke reis in Vlaanderen, in 1515, schreef hij zijn beroemdste werk, Utopia (Nergensland). In 1521 verhief de koning More, die al sinds 1518 Master of Request en Privy Councellor was, in de adelstand. Sir Thomas More ver-

[p. 310]

dedigde de koning tegen Luthers aanval op de, voor de traditionele sacramentenleer opkomende, apologie die de koning geschreven had: Assertio septem sacramentorum (Uiteenzetting over de zeven sacramenten; 1521). Onder het pseudoniem Gulielmus Rosseus More schreef hij daartoe in 1523 Responsio ad convitia Martini Lutheri (Antwoord op de scheldpartij

Hans Holbein de Jongere, Thomas More en zijn familie, tekening, 1528. Öffentliche Kunstsammlung, Kupferstichkabinet te Basel. De tekening werd door Holbein gemaakt naar een verloren gegaan familieportret van zijn hand uit 1527.
In opdracht van More, die er de annotaties bij maakte, schonk Holbein de tekening aan Erasmus. In het midden zit Thomas; aan zijn rechterkant zijn vader. Tweede van rechts is Margret.

van Maarten Luther). Na in 1523 tot Speaker of the House of Commons te zijn gekozen, bereikte hij in 1529 de top als Lord Chancellor en werd hij zo opvolger van de eerzuchtige Thomas Wolsey, die de grondlegger was geweest van de positie van de koning binnen de Engelse Kerk, maar die in ongenade was gevallen toen de poging te Rome om Hendriks huwelijk met Catharina van Aragón nietig te laten verklaren mislukte.

[p. 311]

More's lot nam een wending in 1532. Zijn respect voor het koningschap was zo groot geweest, dat hij Hendrik viii zo lang mogelijk ontzien had in diens steeds sterker wordend streven de Engelse Kerk naar zijn hand te zetten. Ook de regeling van de troonsopvolging van de zoon van Anna Boleyn, met wie de koning in 1533 na een onwettigverklaring van het eerste huwelijk door Thomas Cranmar, de aartsbisschop van Canterbury, in de echt verbonden was, zou More hebben willen respecteren. Maar doordat koning en parlement aanstuurden op steeds verdergaande, antipauselijke wetgeving, zulks op instigatie van Thomas Cromwell, zag More zich gedwongen zijn ambt neer te leggen. Het betekende voor hem verlies van het grootste deel van zijn vermogen en in het volgende anderhalf jaar een leven in afzondering. Toen men in 1534 van hem de eed eiste op de Act of Supremacy, waardoor de koning hoofd van een Engelse staatskerk werd, weigerde Sir Thomas, samen met onder meer de bisschop van Rochester, de humanist en theoloog John Fisher. Het gevolg was vijftien maanden gevangenschap in de Tower, een proces dat grotendeels gevoerd werd op grond van valse aanklachten, en uiteindelijk de terdoodveroordeling, waarvan zelfs een schitterende zelfverdediging hem niet kon redden. De beschuldiging was hoogverraad. Een collectie Brieven aan zijn dochter Margret More uit die maanden en het vrome Dialogue of Comfort against Tribulation verraden de stemming, vastberadenheid en het sterke geloof van de man. Op 6 juli 1535, enkele weken na John Fisher, werd Thomas onthoofd. Europese humanisten reageerden ontsteld, onder wie Erasmus, die hem in 1509 - met een toespeling op More's naam - zijn Enkoomion Moorias of Laus Stultitiae (Lof der zotheid) had opgedragen.

Van More's werken hoort het reeds genoemde Utopia (Nergensland) tot de wereldliteratuur. Sommigen deden dit werk, vol satirische kritiek op eigentijdse politieke en sociale toestanden, ten onrechte af als een grap zonder betekenis; anderen zagen er een vroege aanzet van communisme in. Van Duinkerken begint zijn bijna vergeten Verscheurde christenheid met een analyse van dit boek en noemt het met meer recht ‘een droom eener nieuwe wereld, eener menschwaardige maatschappij, gerezen in het hoofd van een heilige’. More ontwierp er de ideale samenleving in, gegrond op natuurrecht en een rationele religie.

Een neef van More, William Rastell, gaf in 1557 te Londen diens Engelse werken uit; en in 1656 verschenen de Latijnse geschriften te Leuven. Zijn schoonzoon William Roper, Margrets man, schreef in 1626, zich baserend op originele documenten, More's eerste biografie.

In 1886 volgde Thomas' zaligverklaring, en in 1935, samen met die van John Fisher, zijn heiligverklaring. Zijn feest is op de verjaardag van zijn dood. Alle afbeeldingen gaan terug op een geschilderd werk 1527 (met schriftrol en een keten waaraan de Tudorroos) en een getekend portret 1528 van Holbein de Jongere, die uit hetzelfde jaar ook een pentekening naliet van More te midden van zijn gezin. De tekening is een weergave (met notities bij de personages) van een verloren gegaan schilderij uit 1527. Rowland Lockey maakte er ca. 1600 een min of meer gelijkende kopie van. Ook Rubens schilderde een portret, een voorstudie voor een eveneens verloren gegaan schilderwerk. Een anonieme tekening in een Utopia-editie 1518 (Basel) toont hem in gesprek. Een aan Caron toegeschreven schilderij 1590 in het museum te Blois toont More's afscheid van Margret, en een houtsnede 1536 zijn dood. De More-biografie van Bremond in Les saints 1904 is nog altijd leesbaar.

Donner 1945; Farrow 1956; Morison 1963; Reynolds 1960; Routh 1934.