Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

Cyrillus & Methodius,

twee broers uit een senatoriale familie te Saloniki (Thessalonika), heetten voor zij monnik werden Konstantinos en Michaël. De jongste was Konstantinos, die in 826 of 827 geboren werd. Hij studeerde te Byzantium, werd priester gewijd en aangesteld als bibliothecaris van de Hagia Sophia. Michaël, geboren ca. 815, was bestuurder van een Slavische provincie tot 840, toen hij in Bythinië monnik werd. In 860 werden de twee broers, vertrouwd als zij waren met de Slavische taal, door keizer Michaël iii als missionarissen uitgezonden naar de Chasaren aan de benedenloop van de Don en de Wolga tussen de Zwarte en de Kaspische Zee. In 863 wees de keizer hun op verzoek van de lokale vorst Ratislav Moravië als zendingsgebied toe. Daar ontwierp Konstantinos ten behoeve van de verkondiging een (fonetisch) schrift, de Glagolica, uit een combinatie van het ronde, Griekse (minuskel-)alfabet en elementen uit oosterse lettertekens, waarbij wellicht een reeds bestaand, Grieks geheimschrift voor hem uitgangspunt was. Hij schreef in dit alfabet zijn Slavische vertalingen van bijbelse en liturgische teksten. In de 10e eeuw werd het schrift aangepast aan het vierkante, Griekse majuskel-alfabet en naar hem ‘Cyrillisch’ genoemd.

Een territoriaal en een theologisch conflict met Beierse bisschoppen, die hen als indringers in hun gebieden beschouwden en hen veroordeelden omdat zij zich niet hielden aan de stelling dat alleen Hebreeuws, Grieks en Latijn liturgische talen waren, waren aanleiding voor de broers om naar Rome te reizen. Daar ontvingen zij de zegen en goedkeuring van bisschop Hadrianus ii. Te Rome woonden zij in een Grieks klooster, waar Konstantinos, ziek geworden, monnik werd en de naam Cyrillus aannam. Kort daarop stierf hij in 869. Hij werd begraven in de San Clemente, de gedachteniskerk van bisschop Clemens van Rome, wiens relieken zij op hun reizen in Cherson hadden ontdekt en later mee naar Rome hadden genomen. Deze Clemens zou de derde opvolger van Petrus te Rome geweest zijn. In het laatste decennium van de 1e eeuw was hij, volgens legenden die rond hem in de loop der jaren ontstonden, met een anker om de hals in de Zwarte Zee geworpen. Engelen groeven zijn graf.

Methodius werd door Hadrianus tot aartsbisschop van Moravië en Pannonië gewijd en als legaat bij de Slavische volken benoemd. Daarheen gereisd, raakte hij door politieke verwikkelingen en hernieuwde conflicten met de westerse bisschoppen in de gevangenis. Hij werd daaruit verlost door bemidde-

[p. 118]

ling van bisschop Johannes viii van Rome. Toen er weer problemen ontstonden bekrachtigde deze de reeds door Hadrianus geschonken goedkeuring, echter met de beperking dat Methodius afhankelijk werd van de westerse bisschop van Wiching: Rome wilde de hand houden zowel in de opbouw van de Frankische rijkskerk als in de ontwikkelingen in de Slavische gebieden. Daarmee bleven de moeilijkheden bestaan, zodat Methodius in 881 naar Byzantium reisde, waar hij zich tot zijn dood in 885 wijdde aan de voorzetting van de vertaling van bijbelse en kerkrechtelijke teksten.

Cyrillus en Methodius zijn de grondleggers van de Slavische literatuur. De ware reikwijdte van hun invloed is moeilijk te schatten. Schaarste aan bronnen en een eenzijdige literatuur (nationaal of confessioneel gekleurd) leveren geen scherp beeld. Vast staat dat zij voor de cultuur van de Bulgaren en de Russen van belang waren. In 1863, bij het millennium van hun missie, herleefde met de in het Westen sinds lang tanende of verdwenen belangstelling de bestudering van hun leven en invloed, en kregen in hun naam pogingen tot herstel van de bij het Oosterse Schisma in 1054 verbroken banden tussen Rome en de Slavische christenen een nieuw elan. Hun feest valt in de Slavische landen op 5 juli; in de Russisch-Byzantijnse kerken op 14 februari en 11 mei; in het Westen op 7 juli.

De oudste afbeeldingen bevinden zich in de onderkerk van de San Clemente te Rome: een fresco uit ca. 870/75, waarop beiden voor Christus (geflankeerd door de apostel Andreas en Clemens?) staan, de een met een boek, de ander met een kelk in de hand, voorts een ten dele bewaard gebleven fresco ca. 850 waarop Cyrillus voor keizer Michaël knielt. In het Oosten werd Cyrillus als bisschop afgebeeld op een 11e-eeuws fresco (met inscriptie ‘leraar der Slaven’) in de Sophiakerk te Ochrid in Servië, waar men hen vereerde. In Bohemen zijn twee in steen gekapte busten ca. 1375 van Meester Hermann in de Sint Vituskathedraal te Praag hun vroegste bewaard gebleven monument. Als westerse bisschoppen stelde Schweigl hen in 1755 voor op reliëfs in de kathedraal te Brno, terwijl de beelden ca. 1840 van Emmanuel Max in de Theinkerk te Praag Cyrillus voorstellen als monnik met boek en staf en Methodius als bisschop. Moderne voorstellingen vindt men onder de beelden op de Karluv Most (Karelsbrug) te Praag van de hand van Dvorák. Op een Bulgaarse ikoon 1862 in de Staatsgalerij Plovdiv te Sofia zijn de broers gekleed in het Slavische bisschopsornaat. Reni schilderde hen met boekrol en boek op een werk ca. 1625 in de Santa Maria Maggiore te Rome. Onder de spaarzaam uitgebeelde scènes verdient een levendig fresco ca. 1050 met de translatie van de relieken van Clemens (in de San Clemente te Rome) vermelding.

Dvornik 1933 en 1956; Grivec 1960; Hemmerdinger-Iliadou 1966.