Van Andreas tot Zacheüs. Thema's uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten

Timoteüs

was Paulus' trouwste en meest gewaardeerde medewerker (Fil. 2,19-24). Afkomstig uit Lystra, is hij waarschijnlijk in die stad onder invloed van Paulus zelf kort voor 48 christen geworden (Hand. 14,6-7; 1 Kor. 4,17). Hij was de zoon van een niet-joodse, Griekse vader en een joodse moeder. Uit praktische overwegingen - het verwerven van de gunst van de joden in Timoteüs' geboortestreek - liet Paulus hem besnijden (Hand. 16,1-3). Vanaf dat moment was hij steeds in Paulus' gezelschap of voerde hij voor hem tot 85 belangrijke opdrachten uit. Aan Timoteüs zijn twee van de drie pastoraal-brieven van Paulus gericht. Eusebius van Caesarea meldt in zijn Kerkgeschiedenis ca. 400, dat Timoteüs na Paulus' dood bisschop van Efeze was.

Legendarische, Griekse Akten van Timoteüs, in de 4e eeuw te Efeze vervaardigd, beschrijven zijn optreden aldaar in woord en daad (wonderen) en zijn gewelddadige dood onder keizer Domitianus (81-96). In 356 is zijn gebeente uit Efeze naar de Apostelkerk in Constantinopel overgebracht. Johannes van Damascus (eerste helft 8e eeuw) zegt dat hij met onder meer Dionysios de Areopagiet (Hand. 17,34) bij de dood van Maria aanwezig zou zijn geweest. De twee aan hem geadresseerde pastoraal-brieven zijn ca. 100 door iemand die de Paulinische traditie zeer nabij stond, in naam aan Timoteüs geschreven als aan een algemeen erkende leerling en

Goudglas, 4e eeuw. Vaticaans Museum, Rome. De baardeloze, jeugdige (d.w.z. de eeuwige Logos) Jezus bekranst Timoteüs en Sixtus, van 432 tot 440 bisschop van Rome.

[p. 279]

medewerker van Paulus (1 Tim. 1,2), in werkelijkheid echter aan een of andere gemeente. In voor die traditie bekende taal dringt de schrijver in de eerste brief aan op het bewaren van de juiste leer en het handhaven van de vertrouwde orde in de gemeente. De tweede brief zou men kunnen zien als een gefingeerd testament (2 Tim. 4,6-8) van Paulus, die problemen ziet naderen zoals afwijkingen in de leer en verval van zedelijk goed gedrag. Timoteüs' feest wisselde in de loop der tijd, nu op 26 januari.

De vroegst bewaarde afbeelding van Timoteüs komt voor op een 5e-eeuws goudglas (een glazen bekerbodem, waarin een afbeelding in bladgoud is gegoten) uit de catacombe aan de Via Ostia: een hemelse Jezus kroont de Romeinse bisschop Sixtus (Calixtus) ii, die op de leraar Timoteüs (met spreekgebaar) wijst. Beiden zijn gezeten en dragen tuniek en toga. Enkele malen werd Timoteüs in het Oosten als bisschop op monumentale werken afgebeeld, zoals op het fresco ca. 1500 in de Hosios Nikolaos van het Athos-klooster of als apostel op een mozaïek in de Hosios Lukas. In het Westen is hij sporadisch afgebeeld: als martelaar met overwinningspalm (glasraam ca. 1150 uit de abdij van Neuweiler in de Elzas) of als ontvanger van de brieven van Paulus (miniatuur in een 15e-eeuws Frans handschrift in de Bibliothèque Nationale te Parijs, waarop hij als jongeman staande een brief leest, terwijl Paulus, gezeten, op hem wijst). Op enkele ikonen (ikoon ca. 1225 uit Novgorod, nu in de Tretjakov-galerij te Moskou) of fresco's (fresco ca. 1295 in de Klemenskerk te Ochrid) bevindt Timoteüs sterfbed en begrafenis van Maria. Ook afbeeldingen van zijn marteldood door doodslag zijn schaars. In het Oosten zijn er voorstellingen in de rijk geïllustreerde menologia (gebedenboeken) van de Byzantijnse keizers, zoals dat van Basilius ii ca. 990; voor het Westen is melding te maken van een miniatuur ca. 1130 in het Passionale van Stuttgart en een schilderij van Baumgartner uit 1754.

Brox 1969.