'De taal der liederen van Jan I'

2 Taalproblemen bij het omzetten van versteksten

De problematiek van de taal der liederen is in twee delen te splitsen. Er is de taal van de rijmwoorden en er is de taal van de tekstgedeelten die in de verzen vóór de rijmwoorden staan. Bij de tweede soort problemen moet worden aangenomen dat alle elementen van een legger die in een bepaald schriftdialect of in een mengeling van verwante schriftdialecten is geschreven, door andere elementen vervangen kunnen worden wanneer een kopiist de tekst in een schriftvorm van een andere streek met een verwant dialect overbrengt. Zulke elementen kunnen ten eerste letters of letter-combinaties zijn, al of niet in overeenstemming met nieuwe klanken of klankcombinaties, ten tweede grammaticale vormen, ten derde woorden. De behoefte van een

[p. 62]

kopiist om ze te vervangen zal groter zijn naarmate ze hem vreemder voorkomen of naarmate hij ze minder goed begrijpt. In deze factoren steekt al een stuk subjectiviteit: wat voor de ene kopiist vreemder of moeilijker is, zal voor de andere minder exotisch of lastig zijn. En aangezien individueel bepaalde factoren als smaak en behoefte om bij het afschrijven in meerdere of mindere mate conserverend of ingrijpend te werk te gaan, daar boven op komen, spreekt het vanzelf dat het onmogelijk is, te voorspellen hoe een tekst die op een gegeven tijdstip in een schriftdialect A is ontstaan, er moet uitzien wanneer hij op een later gegeven moment in een verwant schriftdialect B wordt afgeschreven, afgezien nog van mogelijke verloren tussenschakels tussen de eerste en de tweede versie. Men kan ten hoogste vaststellen dat er afschriften van middeleeuwse dichtwerken bestaan met een zekere consistentie in het taalgebruik in de versgedeelten buiten het rijm, die dan aan een min of meer consequente werkwijze bij het kopiëren toegeschreven moet worden.

In andere gevallen, zoals bij onze liederen, is het resultaat grillig. Zo een constatering kan bij een verzamelcorpus op het gebruik van meer dan één legger en ook op teksten van verschillende auteurs wijzen; noodzakelijk is dat echter niet. Wel kan gesteld worden, dat wanneer het taalgebruik van een handschrift binnen het vers regionaal gebonden afwijkingen van het schriftdialect van dat handschrift vertoont, deze in de regel uit de legger (van de legger (van de legger)... en zo tot het origineel) moeten zijn overgenomen, tenzij het verschijnsel barbarolexie tot het opzettelijke inbouwen van exotismen aanleiding zou hebben gegeven. Is het taalgebruik binnen het vers daarentegen consistent, dan kan daaruit nog niet worden besloten dat dit het taalgebruik van het origineel is; denkbaar is immers ook een zorgvuldige transcriptie. Een voorbeeld van de eerste mogelijkheid: lied V bevat het gesubstantiveerde adjectief smal in de betekenis ‘slank, bevallig’ (v. 1) en de ontleningen pense (v. 6) en prisun (v. 8). Zeker het eerste en het tweede van die elementen behoren voor zover bekend niet tot het Alemannische dichterlijke taalgebruik; ze zijn echter uit het (zuidelijke) mnl. zeer goed bekend. De aannemelijkste verklaring is dat zij residuen van de legger (van de legger...) vormen, en dat deze dicht bij het mnl. moet hebben gestaan. Een voorbeeld van de tweede mogelijkheid: in het eerste lied staat binnen het vers geen enkel element dat niet goed Alemannisch-mhd. zou zijn. Wel blijkt minlich (v. 1) minder gebruikelijk te zijn dan minneklich (v. 26) en eerder naar Midden- en Noord-Duitsland te verwijzen. Bovendien bevat dit lied elementen die niet in het mnl. herschreven kunnen worden, zo naast het vermelde minneklich het verbogen tegenwoordig deelwoord van het mhd. werkwoord senen ‘smartelijk verlangen’. Toch volstaan deze constateringen niet als argument voor de stelling dat dit lied niet oorspronkelijk mnl. zou zijn, want het zou bij deze specifiek hd. elementen om vervangstukken kunnen gaan.

De taal der rijmen heeft haar eigen problematiek. De behoefte om bij het afschrijven van een tekst in een ander schriftdialect dan dat van de legger woorden door andere te vervangen, wordt bij rijmwoorden niet alleen bepaald door de subjectief gekleurde factoren moeilijkheid en vreemdheid. Er komt ook een objectievere factor bij: een woord dat in dialect A op een ander woord rijmt, doet dat lang niet altijd in dialect B. De dwang om dan het rijmgebouw te redden, heeft enerzijds een conserverend effect: een rijmwoord dat vreemd is of moeilijk klinkt, wordt gemakkelijker

[p. 63]

overgenomen dan zo een woord binnen het vers. Anderzijds heeft die dwang ook een vernieuwend effect: wanneer een kopiist verplicht is, door het optreden van een ongeschikt rijmwoord een ingreep door te voeren, kan dit allerlei consequenties hebben voor de tekst. Ik demonstreer dit beknopt aan de hand van het in 1498 te Lübeck verschenen Nederduitse dierenepos Reynke de Vos, dat op een mnl. druk van onze Reynaerts Historie teruggaat. Alle voorbeelden komen uit de beginscène.

De kleinste ingreep is het vervangen van een rijmwoord door een ander; in de regel is dan, doordat het nieuwe woord niet dezelfde betekenis heeft als het oude, de consequentie dat de mededeling niet meer dezelfde is. In de klacht van Courtoys had de mnl. versie de volgende tekst:

Hoe dat so arm was wilen eer
Dattet alles goets en had niet meer
Dan alleen een cleyne worst
In eenen winter in eene vorst.

De Nederduitser had kennelijk problemen met het woord vorst en paste de passage als volgt aan:

Dat he alles gudes nicht hadde meer
Dan alleyne eyne kleyne worst
In eynem wynter up eyner horse.

Dat wil zeggen: op een met kreupelhout begroeide aardrug.

De betekenis van het vervangwoord kan met zich meebrengen dat ook binnen het rijm aanpassingen nodig worden. In het volgende voorbeeld, waar de Nederduitser het mnl. zaen ‘onmiddellijk, direct’ door an verving, kon hij door die ingreep de werkwoordsvorm begonde niet meer laten staan; de vervanging van mnl. begonde door mnd. sprack ersten en het invoeren van de variant sede in het volgende vers levert wel een resultaat op dat in zijn geheel de inhoud van de legger zeer dicht benadert:

Mnl. Isegrym ende sijn magen

Ghingen voor den coninck staen

Isegrim begonde zaen

Ende sprac...

Mnd. ... syne negesten mage

De gingen al vor den konninck stan

Isegrym de wulff sprack ersten an

Unde sede...

Bij dit eerste aanpassingstype, waarin het rijmgebouw wordt gered, zijn allerlei gradaties in de afwijking mogelijk, waarop hier niet kan worden ingegaan. De ingrijpendste in epische poëzie is dat er nieuwe verzen moeten worden bijgedicht.

Een tweede mogelijkheid is het rijm door een ander rijm te vervangen. In het volgende voorbeeld moest het rijmwoord das door zijn tegenhanger grevynck worden uitgewisseld; de naam van de hoofdfiguur is ook niet meer het in het rijm staande Reynaert, maar Reynke. Het een en het ander geeft aanleiding tot een dubbel nieuw rijmpaar:

Mnl. Doe al dit hoff versament was

En was dair nyement dan die das

Hy en had te clagen oever Reynaert

Den fellen mitten roden baert

Mnd. Do de hoff alsus anghynck

En was dar neen an alleyne de grevynck

He hadde to klagen over Reynken den vosz

Den men held seer valsch unde losz

[p. 64]

Ook hier slaagt de Nederduitser er op een niet ongeschikte manier in, de boodschap ongeveer identiek te houden. Vaak komt het echter in epische poëzie voor dat dit binnen hetzelfde verspaar niet lukt, en dan ontstaan weer uitbreidingen. Het is echter duidelijk dat in transcripties van minnelyriek, waar het rijmgebouw vaak niet uit woordparen, maar uit reeksen van drie, vier of meer rijmwoorden bestaat, het eerste aanpassingstype de voorkeur van de scribenten zal hebben boven het tweede, en dat uitbreidingen wegens het strofenschema in principe onmogelijk zijn. Eerder nog dan een rijmvervanging zal men onvolmaakte rijmen als assonanties of rijmen met een klinkerverschil, die door het transponeren ontstaan, toch opnemen. Dat gebeurt overigens ook wel in epiek, zoals in de volgende verzen uit Reynke de Vos:

He wolde dat he gud unde ere
Vorlorre mochte he dar an ghewynnen
Eyn veth morsel van eyner hennen

waarin het onvolmaakte rijm ghewynnen/hennen teruggaat op hinnen/gewinnen in de mnl. legger.

Tenslotte is er een ingreep in epische poëzie, de weglating van een verspaar of van groepen versparen, die in de minnelyriek als enig mogelijke tegenhanger de weglating van een volledige strofe (of van strofen) heeft, een diepe ingreep dus, die kopiisten zoveel mogelijk zullen vermijden.