'De taal der liederen van Jan I'

1 Overzicht van het onderzoek

Het onderzoek van de taal der liederen in hun overgeleverde vorm en van haar verhouding tot die van het gepostuleerde origineel heeft nagenoeg uitsluitend in de negentiende eeuw plaatsgehad. De laatste en tevens bij de toenmalige stand van zaken enige grondige studie van de gehele problematiek is Boerma 1895. De bijdrage van de twintigste eeuw bestaat uitsluitend uit commentaren bij enkele losse taalvormen, waarop in dit verband nog niet dient te worden ingegaan. Het ontbreken van systematisch onderzoek in een periode van meer dan een eeuw heeft te maken met een neiging om de resultaten van Boerma als definitief te beschouwen (vgl. Te Winkel 1932, 432 en zie ook De Paepe 1970, 84), hoewel de studie van het Middelnederlands (mnl.) en Middelhoogduits (mhd.) en ook die van de taal van middeleeuwse literaire werken waarachtig niet heeft stilgestaan. Ze heeft integendeel tot nieuwe inzichten geleid die bij de taalkundige analyse van ons corpus toegepast kunnen worden. Het onderzoek tot nog toe werd grotendeels doorgevoerd in dienst van de reconstructie der gepostuleerde mnl. originelen en stond duidelijk in het licht van een aangenomen, maar eigenlijk anachronistische tegenstelling tussen Nederlands en Duits. Het

[p. 60]

vertoont ook grotendeels een sterk intuïtief en onsystematisch karakter.

De volgende tabel geeft een overzicht van de meningen der onderzoekers in verband met de oorspronkelijke taal der afzonderlijke liederen, zoals zij die uit de overgeleverde tekst in het Manessische handschrift (C) meenden te mogen afleiden. Als aangenomen werd dat een lied oorspronkelijk mnl. was, gebeurde dat op grond van gepostuleerde mnl. residuen in de mhd. tekst. Werd daarentegen een mhd. origineel verondersteld, dan steunde de argumentarie op het ontbreken van mnl. elementen of op de onmogelijkheid, bepaalde mhd. rijmen in het mnl. te transponeren. Slechts één auteur heeft zijn visie systematisch uitgewerkt: Boerma 1895. Von der Hagen 1838 en Mone 1838 adstrueren hun opvatting beknopt aan de hand van losse tekstelementen. Willems 1848 biedt geen tekstcommentaar, wel een uiterst beperkte woorduitleg. Hoffmann von Fallersleben 1858 levert een aantal filologische aantekeningen in aansluiting bij de afzonderlijke liederen die hij uitgeeft. Daarbij gaat hij echter nauwelijks op de taalproblematiek in; bij lied VIII en de laatste strofe van lied VI, die hij als Hoogduits (hd.) beschouwt en daarom niet afdrukt, ontbreekt zelfs elke tekstcommentaar. Heremans 1880 sluit zich, op een paar nieuwe voorstellen tot reconstructie van passages na, volledig aan bij Hoffmann; van een taalkundige argumentatie kan men bij hem eigenlijk niet spreken.

Bij de tabel is nog volgende uitleg nodig: lied VI bestaat uit drie strofen, waarvan Hoffmann von Fallersleben 1858 de derde (in onze uitgave lied VIa) als hd. beschouwt. Hij wordt daarin gevolgd door Heremans en Boerma. Deze laatste echter vat die strofe samen met het eenstrofige lied IX als een eenheid op. Zowel lied VI als lied IX bestaat dus volgens hem uit twee strofen; het nieuwe lied IX bevat zo als eerste strofe de laatste van het overgeleverde lied VI en als tweede de enige als zodanig overgeleverde van het oude lied IX.

Met de door bijna alle auteurs aangenomen splitsing van het corpus in een nl. en een hd. gedeelte, waarvan wel de samenstelling wisselt, schijnt zich het volgende alternatief op te dringen: of Jan van Brabant heeft in twee talen gedicht, of de oorspronkelijk hd. gedichten zijn ten onrechte op zijn naam overgeleverd. Er zijn echter nog andere oplossingen voorgesteld. Jan zou zijn liederen direct in het hd. gedicht kunnen hebben, maar door zijn nl. achtergrond kon hij interferenties niet vermijden

[p. 61]

(Boerma 1895, 222). Of: hij zou ze eerst in het nl. gedicht en daarna in het hd. vertaald hebben (Kalff 1884, 255). Of: we zouden met een geval van barbarolexie te maken hebben. Verdam 1890, 273-275 spreekt het vermoeden uit dat in mnl. liedhandschriften ‘het gebruiken van mhd. vormen eene modezaak is geweest, waarin de brabantsche dichters misschien door hertog Jan I zijn voorgegaan: daardoor gaf men zich een schijn van beschaving; de “höfische sprache” gaf aan het gedicht een zeker cachet (...)’. De moeilijkheid hierbij is dat we niet met een mnl., maar met een hd. handschrift te maken hebben, waarin hd. elementen omwille van het ‘cachet’ uiteraard niet van andere hd. elementen gescheiden kunnen worden. Geen wonder dus dat Gerritsen & Schludermann 1976 in hun bespreking van de taalvermenging als poëtisch procédé niet op het werk van Jan I ingaan. Het volgende onderzoek leidt echter tot nog een andere oplossing.

Alle in de tabel opgenomen auteurs, op Mone na, hebben een uitgave van de liederen bezorgd. Bij Von der Hagen vindt men geen reconstructie van de door hem als mnl. beschouwde liederen, bij de anderen wel. Hoffmann drukt zoals gezegd de strofen die hij als oorspronkelijk hd. beschouwt, niet af, Boerma wel. Heremans geeft van alle liederen de hd. tekst naar Von der Hagen en laat daarbij telkens de omzetting van Hoffmann aansluiten. Bij de strofen die Hoffmann niet heeft bewerkt, geeft hij de versie van Willems, niet zonder op de gebreken daarvan te wijzen. Verdere varianten van Willems en zijn eigen voorstellen verwerkt hij in toegevoegde commentaren.

Uit het bovenstaande blijkt dat het niet nodig is, in het volgende onderzoek van de taal der liederen systematisch op de opmerkingen van alle negentiende-eeuwse commentatoren in te gaan. Boerma heeft met de inzichten van zijn voorgangers rekening gehouden, zodat het volstaat, alleen naar die auteur te verwijzen. Wel zijn natuurlijk de resultaten van het taalkundig onderzoek van de twintigste eeuw met betrekking tot het mnl. en het mhd., tot de problematiek van de literaire taal van die periode en tot ons tekstcorpus mee te verwerken. Ik behandel eerst beknopt de principiële kant van de taalproblemen bij het omzetten van een verstekst uit een middeleeuwse schrijftaal in een verwante schrijftaal, ga dan in op de behandeling van de rijmen in het handschrift en de vorm van de rijmen in de daarin overgeleverde liederen van Jan I en bespreek tenslotte de taal van de afzonderlijke liederen.