Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 204]

Witold Gombrowicz Ferdydurke

Een Amsterdamse uitgever heeft een goed werk gedaan door een boek van de Poolse schrijver Witold Gombrowicz in het Nederlands te publiceren. Want dat geschrift, Ferdydurke getiteld - roman, satire, essay: het behoort tot vele genres - introduceert in onze taal een schrijver die tot de weinige literaire tijdgenoten behoort die iets eigens te beweren hebben. Zijn naam wordt op het omslag van deze vertaling in gezelschap gebracht van Kafka, Joyce en Sartre, maar bij die literaire reuzen hoort hij eigenlijk niet thuis. Hij is speelser, baldadiger dan bij hun strenge grootheid past.

Het klimaat van zijn denken vertoont verrassende overeenkomsten met dat van Menno ter Braak. Gombrowicz is ook vrij exact een tijdgenoot van de Nederlandse essayist. Ferdydurke, dat in 1937 is verschenen, stamt uit dezelfde crisisjaren als Politicus zonder partij. En evenals dat boek kan men het beschouwen als 'memoires', als een levensbalans, opgemaakt door een schrijver die kort tevoren dertig jaar is geworden. In vergelijking met Ter Braak is Gombrowicz echter veel meer geneigd tot het bizarre en kolderieke. Hij rebelleert evenals de Nederlander tegen de vakmensen van het denken en het schrijven en evenals deze proclameert hij een verzet tegen de geest en een 'terug' naar de vulgariteit, maar hij gaat verder dan Ter Braak in de praktische toepassing van deze leer.

De schrijver woonde sinds 1939 in Argentinië. Zijn boeken waren na de oorlog in zijn vaderland verboden tot 1956, toen een nieuwe druk van Ferdydurke, evenals van andere werken, in Warschau nieuwe belangstelling wekte. Twee jaar later behoorde de 'dooi' in Polen in zoverre alweer tot het verleden dat de boeken van Gombrowicz het veld moesten ruimen. Maar intussen begonnen de vertalingen in andere landen te verschijnen.

Ferdydurke is een bont geheel: een groteske roman in episoden over een als schooljongen behandelde dertigjarige, onder-

[p. 205]

broken door beschouwelijke passages, een tweetal zelfstandige min of meer filosofische kolderverhalen en twee als voorwoorden van deze verhalen vermomde essays. Het boek is geschreven in een deels uitdagend persoonlijke, deels feuilletonistische stijl. In hoeverre het levendige, maar niet geheel vlekkeloze Nederlands van Willem A. Maijer, Herman van der Klein en Chris de Ruig recht doet aan de oorspronkelijke versie, onttrekt zich aan mijn beoordeling. Mijn indruk is, dat er ijverig en vaak met succes naar een overeenkomstig taalgebruik is gestreefd.

Dat de dertigjarige 'ik' van het hoofdverhaal als schooljongen wordt behandeld, naar school wordt gestuurd en zich kinderachtig gedraagt, is niet alleen een truc van de schrijver om het verleden als hedendaags te kunnen vertellen, deze vreemde situatie is ook een rechtstreekse uitdrukking van zijn waarheid. Die waarheid zou men aldus kunnen formuleren: de mens is onrijp, maar de onrijpheid wordt hem vooral aangedaan door 'de anderen'. Aan de voorstelling die anderen zich van ons vormen, kunnen wij ons niet onttrekken en als zij het onrijpe in ons meer aandacht geven dan het rijpe, dat er ook is, dwingen zij ons naar hun onrijp beeld te leven.

De gedachte dat wij mede gevormd worden door de voorstelling der anderen (die men ook bij verschillende existentialistische schrijvers aantreft) neemt bij Gombrowicz een centrale plaats in. Hij bekijkt volgens deze richtlijnen niet alleen de sociale verschijnselen en de opinies van de massa, maar ook het individu, ook de hooghartige individualist. Wie zich onvermengd volwassen gedraagt of een volwassen stijl schrijft, speelt volgens Gombrowicz komedie. In de volwassen stijl is de onrijpheid gecamoufleerd, leugenachtig verstopt. Ook de 'rijpen' hebben te maken met hun onrijp verleden en hun onrijpe medemensen. Wie zich dus de totale volwassenheid aanmatigt, is een komediant. De ernst, de plechtigheid, de gefronste voorhoofden wijst hij af als cabotinage. Voor schrijvers betekent dit dat zij zich van de invloed van onrijpe lezers bewust moeten zijn. De onrijpe lezers zitten op hun nek en wie die invloed negeert is de soort deftige poseur die Gombrowicz verfoeit. Van de onrijpe lezer kan de schrijver zich alleen bevrijden door hem te erkennen en door ter wille van hem zijn verbondenheid met 'het lage' tot uitdrukking

[p. 206]

te brengen. Men moet zich niet willen voordoen als een verstandig, subtiel en rijp auteur, maar accentueren wat men werkelijk is: een telkens weer domgemaakte verstandige, een altijd opnieuw bruut wordende subtiele en een voortdurend verjongde volwassene.

Men kan geen weerstand bieden aan de verleiding van het onrijpe zonder in onnatuurlijkheid te vervallen. Dat betekent echter niet dat Gombrowicz het onrijpe, dat hij wil temmen door het te erkennen, als een gunstig element beschouwt. Integendeel. Ferdydurke is een boek tegen de onrijpheid, zoals het ook een boek is tegen de onnatuur, tegen de pose. Het bestrijdt de onrijpheid door haar te verkennen, door een listige infiltratie en inlijving ervan, zoals hij het trouwens ook met de pose doet. De schrijver heeft er zijn eigen opzettelijk vulgair gekozen termen voor: de onrijpheid die de anderen - en speciaal de pedagogen - ons voortdurend willen opdringen, noemt hij (in deze vertaling natuurlijk): het kontje. De onderwijzers zijn pas gelukkig als hun leerlingen onnozele, kogelronde kereltjes, 'kontjes' zijn. Ouders, tantes en ook de semi-intellectuele literaire journalisten, die hij 'culturele tantes' noemt, rusten niet voordat zij van iedereen 'kontjes' hebben gemaakt. En wie deze algemene kontjesmakerij negeert, wie doet alsof hij immuun is ervoor, die trekt een grimas, die maakt (in deze terminologie) 'een smoel'.

Dit zijn de twee begrippen waaraan de auteur zijn filosofie ophangt: het kontje en de smoel (de vertalers vermijden bij dit tweede woord - opzettelijk? - het meer gebruikelijke lidwoord 'het'). Niet alleen ouders, tantes en schoolmeesters maken 'kontjes' van ons, ook de moderniteit, de verheerlijking van jeugd en sport, heeft een dergelijke strekking, terwijl verder sommige maatschappelijke verhoudingen de infantilisering bevorderen. Om aan de erkenning van deze realiteit te ontkomen maakt de mens zich een smoel, vervalt hij in frasen en grimassen die leugens zijn. Dichters en schrijvers van plechtstatige beschouwingen zetten de smoel van de rijpheid waarop zij geen recht hebben. Voor de oprechte is de voornaamste marteling die van de frase waartoe hij gedwongen wordt, die van de onvermijdelijke smoel, ingesloten als hij is door de voorstellingen die anderen van hem hebben.

[p. 207]

Op deze theoretische stellingen berust het groteske verhaal dat Gombrowicz in Ferdydurke vertelt. De auteur voelt zich evenals Dante in het midden van zijn leven in een groot bos. Maar zijn bos is groen. Het is het bos van de onrijpheid. En terwijl hij zich rekenschap geeft van zijn onbepaalbare positie - hij is niet 'gevestigd', hij is een dakloze 'nomade' - verschijnt een potsierlijke, in citaten en examenvragen denkende professor die een 'kontje' van hem maakt. De dertigjarige wordt op school gedaan waar hij als een schooljongen wordt geaccepteerd. Behalve met een grenzeloze stompzinnigheid, zowel van de docenten als van de medescholieren, krijgt hij hier te maken met een strijd tussen twee jeugdgroepen, de ene aangevoerd door een reine idealist, de andere door een platvloerse realist. In deze oorlog, die dooreen duel in 'smoelentrekken' wordt beslist, behoudt de realist de overhand door de idealist die hem de baas is in het trekken van nobele 'smoelen', met geweld te onderwerpen. Deze hele episode is een moordende persiflage op onderwijs, opvoeding en jeugdbeweging.

In het tweede deel wordt de dertigjarige scholier in aanraking gebracht met de moderniteit. Hij wordt in de kost gedaan bij het gezin van een ingenieur waar 'moderne' opvattingen heersen. De hoofdpersoon wordt er gefascineerd door de 16-jarige dochter, die op een hogere school is en daarom steevast 'de hogere dochter' wordt genoemd. Zij is onverschillig, sportief, zonder plichtplegingen. Zij pretendeert geen rijpheid, maar heeft van de onrijpheid een ideaal gemaakt en de idealen van de haar het hof makende mannen worden samengevat met de term 'dijen'. Deze flirt met de moderniteit eindigt in een formele kluchtsituatie.

Gaat de auteur in de eerste en tweede episode niet uit de weg voor sterk chargeren en grove grappigheid, in de derde gebruikt hij een veel fijner penseel. Zijn personage is dan verzeild geraakt in het landhuis van feodale familieleden, waarvan hij zich allerlei hoekjes herinnert, omdat hij er zelf geboren is en als klein kind heeft gewoond. De persiflage is hier getemperd en het leven op het landhuis wordt getekend met de kenmerkende details waarmee de ervaring zich onderscheidt van de fantasie. Het satirisch effect wordt door deze realistische behandeling echter niet aangetast. Integendeel: deze exacte schets van het leven van groot-

[p. 208]

grondbezitters (die een beetje aan Gontsjarow's Oblomow doet denken) is veel dodelijker dan een karikatuur zou kunnen zijn.

Gombrowicz laat in deze schets zien dat de feodale relatie niet alleen de bedienden, de boeren, de slaven onrijp houdt door hun afhankelijkheid en armoede, maar dat zij ook de heren in een kinderlijk stadium brengt doordat zij voortdurend door de bedienden verzorgd en vertroeteld worden. De heren van dit landgoed doen niet veel anders dan eten en drinken. Met hun 'smoelen' zijn zij even onnozel als de 'boerelummel', die door een van de scholieren als ideaal wordt nagejaagd. Ook deze episode eindigt in een kluchtige verwarring waaruit de hoofdpersoon vlucht als het reddeloos slachtoffer van 'kontjes' en 'smoelen'.

Dit tegen de onrijpheid en de onnatuurlijkheid gerichte boek wijst geen uitweg, biedt geen oplossing. De verfoeide onrijpheid wordt tenslotte als het wezenlijke element van het menselijk leven aanvaard, al blijft de schrijver het beschimpen, zelfs als 'het kontje' in de vorm van de zon aan de hemel verschijnt. De mens is voorlopig nog een melkmuil, ofschoon vaak meer melkmuil dan nodig is. Maar het kontje is overal. Het is vooral ook aanwezig in idealen, vaste overtuigingen en oplossingen.

De conclusie is daarom de conclusieloosheid, het afstand nemen tot alle conclusies. 'Wat wij vandaag denken en voelen, zal onvermijdelijk voor onze achterkleinkinderen onzin zijn. Het zou dus beter zijn als wij daarin vandaag reeds de dosis domheid erkenden die de tijd erin zal brengen.'

De schrijver heeft zich in zijn groteske verhalen en zijn essayistisch commentaar sterk beperkt. Hij heeft de omtrekken aangegeven van zijn filosofie. Hij heeft hier en daar illustraties aangebracht met een onbeteugelde spot en een vérgaand besef van betrekkelijkheid. Sommige illustraties vallen op door de grove, primitieve kleuren en de vulgaire tekening. Maar uit de fijnere aquarellen kan men zien dat hier iemand aan het werk was die liever het misverstand van de grofheid riskeert dan zich te forceren tot een fijnheid of een verhevenheid die iets verbergen moet.

Zijn essayistisch commentaar is in de eerste plaats intelligent. Het geeft een manier aan, waarop problemen kunnen worden gesteld. Het wil niets bewijzen, het wil afleiden uit ervaringen en uit de gegevenheid van de man die die ervaringen heeft gehad.

[p. 209]

Het geeft aanknopingspunten van waaruit talrijke andere verschijnselen van onze wereld kunnen worden bekeken. Dwang en vrijheid, individu en samenleving, elite en massa, cultuur en amusement: dit alles kan onder het perspectief van 'kontje' en 'smoel' worden gebracht. Het denken van Gombrowicz behoort tot het soort lenig, improviserend denken dat met vele oude categorieën heeft afgerekend en dat daarom vruchtbaar is en stimulerend.