Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 189]

Cyril Connolly Enemies of promise

Hoe komt het dat er 'veelbelovende' talenten zijn, mensen die vooral in hun jeugd blijk geven van briljante kwaliteiten, maar die hun beloften niet nakomen en de rest van hun leven ver achterblijven bij de prestaties van hun begin? Dit is een vraag die eerder tot een reeks nieuwe vragen dan tot een samenvattend antwoord kan leiden.

Men kan, om te beginnen, de juistheid van die gegeven belofte in twijfel trekken, of voor een interpretatiefout van de toeschouwers houden. Maar hoe men ook omgaat met woorden als 'talent' en 'belofte', er bestaan ongetwijfeld mensen die weinig of niets presteren, maar die toch zoveel in hun mars en in hun vingers hebben, dat hun eerste optreden wel verwachtingen moest wekken.

Misschien is het teleurstellen in gewekte verwachtingen wel regel en het tot bloei gekomen talent een grote zeldzaamheid. Misschien moet men de vraag eerder zo stellen: door welke oorzaak werd een gedane belofte in een bepaald geval ook werkelijk ingelost?

Daarbij komt dat er ook mensen zijn die in hun eigen ogen te kort zijn geschoten en niet in de ogen van anderen. Er is zoveel schuldgevoel in omloop dat een schuld zoekt om zich aan te hechten. En er is zoveel luiheid die alleen met een kwaad geweten beleefd wordt, hoezeer ook het paradijsverhaal de arbeid als een vloek heeft beschouwd. De begaafde luilak gaat vaak gebukt onder het vermoeden dat zijn ledigheid een reden heeft, dat er ergens een vuiltje in het systeem zit, dat hem aan zijn bestemming onttrekt. Wat moet hij doen? Hij zou naar de psychiater kunnen lopen om te laten onderzoeken wat het precies is dat hem dwars zit. Dat doet hij vaak niet, omdat hij vreest dat hij, vakkundig en zorgvuldig gedeblokkeerd, ook de prikkel om iets bijzonders en persoonlijks te verrichten verloren zal hebben. En hij gaat liever met zijn geblokkeerde prikkel door het leven dan met helemaal niets.

[p. 190]

Een schrijver die zich enigszins verdiept heeft in de discrepantie (de werkelijke of de vermeende) tussen zijn aanleg en zijn prestaties, is de Engelsman Cyril Connolly. In zijn voor het eerst in 1938 verschenen boek Enemies of promise gaat hij na welke die 'vijanden van de belofte' zijn die gemaakt hebben dat hij met zijn aanzienlijk talent geen dichter is geworden, maar zich heeft moeten beperken tot de literaire kritiek.

Nu moet men er dadelijk bij zeggen dat in een geval als dat van Connolly een onvervulde belofte wel wat beters heeft opgeleverd dan de vervulde beloften van vele anderen. Persoonlijk blijf ik hem altijd dankbaar voor zijn tijdschrift Horizon dat juist tijdens de tweede wereldoorlog erin geslaagd is weerstand te bieden aan de verruwingen en bewustzijnsvernauwingen die toen, ook in Engeland, een mooie kans hadden. Meer dan de essays, de aforismen en de notities van The unquiet grave vormen de oorlogsjaargangen van Horizon Connolly's grote prestatie. Hier heersten eruditie, smaak, verdraagzaamheid en werkelijke Europese gezindheid (die in de literatuur grotendeels samenvalt met aandacht voor Frankrijk), kortom al die waarden die men elders 'for the duration' had opgeborgen. Wat Connolly zelf in het blad schreef is terug te vinden in The condemned playground, waarin tevens essays uit de voorafgaande periode zijn opgenomen. De criticus die in dat boek aan het woord is, verbergt een moralist van wie men zou kunnen zeggen dat hij soms iets te literair is als hij schrijft over het leven, maar tot persoonlijke waarheden komt in zijn reacties op de literatuur. Hij is vaak geneigd te denken met behulp van de gedachten van anderen en via citaten - vaak prachtig gekozen citaten - te filosoferen. De instincten echter waarmee hij boeken ondergaat zijn veel meer zijn eigen bezit.

Wat verder opviel in The condemned playground was zijn vermogen tot satire en literaire persiflage. Deze klassiek geschoolde erudiet en verfijnde genieter van literaire buitenissigheden, bleek tevens een talentvolle clown te zijn die ieder genre in een paar zinnen kan parodiëren en reddeloos belachelijk maken.

Voegt men bij dit essayistische werk - een latere verzameling heet Ideas and places - de bij flitsen briljante roman The rock pool en het ten dele autobiografische Enemies of promise, dan heeft men ontegenzeggelijk meer 'vervulling' dan waarop menig

[p. 191]

regelmatige romanproducent bogen kan. Toch stelt Connolly zich aan zijn lezers voor als een mislukt schrijver, een onvervulde belofte. De voornaamste bedoeling van Enemies of promise is de verklaring van deze mislukking. In dit boek wordt een onderzoek ingesteld naar de staat van de literatuur, naar de gevaren die schrijvers bedreigen en tenslotte geeft Connolly in een uitvoerig relaas van zijn opvoedingen schooltijd - 'A Georgian boyhood' - de wordingsgeschiedenis van zijn opvattingen.

De leidende gedachte daarbij is dat de omstandigheden hem hebben verhinderd een 'creatief' schrijver of dichter te worden en hem hebben gemaakt tot de criticus die hij is. De 'omstandigheden'. Een van zijn 'bêtes noires' die hem in de weg gezeten hebben is de romantiek. 'Tegen de tijd dat Eliot en Valéry mijn generatie kwamen redden van de romantische draak, had hij mij al verslonden.' De schadelijke romantiek - er is ook een romantiek die hij vereert - is de afbrokkelende romantiek die heerste omstreeks 1920. Connolly stelt deze romantiek gelijk met de weigering om bepaalde waarheden over het leven en over onszelf onder ogen te zien. Ondanks de grote resultaten van de romantiek in het verleden, zegt hij, betekent het zijn van romanticus in het heden, met onze kennis van de menselijke natuur en van des mensen plaats in het heelal, opzettelijke bijziendheid en een bekentenis van lafheid en onrijpheid.

Connolly's persoonlijke moeilijkheid is dat hij, gevormd door de romantiek, de romantiek is gaan haten en zich nooit helemaal thuis is gaan voelen in een onromantische wereld. Geboren in 1903 uit een Anglo-Ierse familie van admiraals en generaals, was er voor hem geen ontkomen aan de public-school-opvoeding die op zoveel Engelsen van zijn klasse haar stempel heeft gezet. Als kleine jongen in Eton heeft hij geleden onder een systeem dat enkele barbaarse trekken vertoont, zoals de dienstbaarheid van kleine aan grote jongens en de lichamelijke straffen. Aan de andere kant heeft hij kunnen profiteren van de grote mogelijkheden die Eton biedt aan een intellectuele elite in de hogere klassen. Tevens heeft hij met succes deelgenomen aan het absorberende spel met macht en invloed dat voor oudere Eton-boys openstaat.

Na de diepe vernederingen kwamen de grote successen. Zij

[p. 192]

worden bijzonder levendig en met grote scherpte verteld en men beseft uit de intensiteit van het verhaal de waarheid van de conclusie: n.l. dat de emoties die carrières en vriendschappen op de Engelse public schools opwekken, zo diep en uitputtend zijn dat zij het leven van de jongens blijven beheersen en hun verdere ontwikkeling tegenhouden. Volgens Connolly's 'theorie van de permanente adolescentie' is de studie in Oxford of Cambridge na de belevenissen in Eton een anti-climax. Wie in Eton de hoogste lauweren heeft behaald, kan eigenlijk niets meer ambiëren.

Connolly's kritiek op het public-school-systeem is niet alleen van betekenis voor zijn eigen wordingsgeschiedenis en voor zijn 'onvervulde belofte', maar heeft ook een zelfstandige waarde. Men hoort zo vaak de lof zingen van een stelsel dat vooral gericht is op de vorming van karakter en dat het verwerven van kennis op de tweede plaats stelt, dat Connolly's afwijzing van die pretentie de aandacht verdient. Hij laat zien, hoe het op die manier vormen van karakter juist betekent het kweken van morele lafheid, omdat 'karakter' in de zin van deze opvoeders conformiteit inhoudt aan een vooropgezet model. Het systeem heeft ongetwijfeld de ontwikkeling van militaire deugden bevorderd, maar een zo rigoureuze training van de ambitie is onvermijdelijk ook een training van de verachting. Indien men in de geschiedenis telkens op monster-verbonden stuit tussen de best opgevoeden en de onopgevoeden, die elkaar vinden in de verachting van anderen, buitenstaanders, vreemdelingen, vijanden, dan krijgt men enig begrip voor Connolly's bezwaren tegen Eton.

De vorming van karakter op de school betekent ook dat de opzettelijke blindheid van de romantiek in ere wordt gehouden. De vaderlandsliefde is het hoogste goed, de belangen en de eer van de eigen kaste worden geen probleem, het kritisch denken is uit den boze. In de literatuur leidt dit tot de verering van de retoriek, tot het uit het hoofd leren van de 'purperen' passages waaraan de bloemlezingen zo rijk zijn. Wie zoals Connolly op school verstrengeld raakt met de esthetische beweging, met de laat-romantische verering voor sensaties en extases, voor taalschilderingen en taalfanfares, kan zich daaraan nooit meer helemaal onttrekken. Connolly is te lang een goede en vlijtige

[p. 193]

leerling geweest om nog bijtijds te kunnen rebelleren tegen de romantiek.

Wie de goden verderven willen, zegt hij, noemen zij eerst veelbelovend. Connolly moest zijn belofte breken, juist omdat hij op school nog zo'n briljante conformist was, toen hij allang weerbarstig had moeten zijn. Hij kende zijn schrijvers zo goed, dat hij ze feilloos kon imiteren. Iets anders was, dat hij moest leren ze los te laten.

Voor het niet-vervullen van beloften kan men tal van omstandigheden in het beklaagdenbankje zetten. Connolly maakt het aannemelijk dat wat hem betreft 'Eton' en 'de romantiek' daar op hun plaats zijn.