Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 134]

Nikolai S. Ljeskow De Lady Macbeth uit Mtsensk

De ongeëvenaarde bloei van de Russische romanliteratuur in de 19de eeuw wordt wel eens toegeschreven aan de geïsoleerde situatie van het land met zijn rijkdom aan sociale tegenstellingen en onbelemmerd levende folklore. In werkelijkheid is deze literatuur niet in de eerste plaats voortgekomen uit een vertellerstraditie. Zij heeft bijna alles te danken aan Westeuropese invloeden. Uit Poesjkin's proza bijvoorbeeld is het aandeel van Walter Scott's romantische verhalen niet weg te denken, maar ook een historisch vers-drama als Boris Godoenow is door en door westers in die zin dat de bewondering van de auteur voor Shakespeare overal zichtbaar is. Er is een romantische mentaliteit, die men gewoonlijk met de naam Byron verbindt die Poesjkin voor een belangrijk deel heeft gevormd.

Natuurlijk: er is Russische stof en er is persoonlijk talent bij een talrijke groep schrijvers, maar niet alleen de impulsen en de genres kwamen uit het Westen, ook de waarneming is door westerse voorbeelden geleid. Het zou de moeite lonen te onderzoeken hoe juist de eenvoudige schetsjes-naar-het-leven afhankelijk zijn van literaire waarnemingsvoorbeelden. Het is een verschijnsel dat zich overal voordoet. Juist de leesbibliotheekboeken, die verkozen worden door mensen op wie de 'echte' literatuur een afschrikwekkende werking uitoefent, zijn door en door 'literair', omdat zij door de literatuur gevormde sjablonen gebruiken. Een realistische weergave van het leven bestaat niet zonder afhankelijkheid van waarnemingspatronen. Men ziet wat men heeft geleerd te zien. De oorspronkelijkheid van een schrijver wordt bepaald door zijn capaciteit om een klein beetje van het waarnemingspatroon af te wijken.

Nu zijn de Russische waarnemingspatronen alle afkomstig uit het Westen. De bekende 'overbodige' mens, die bij een reeks Russische auteurs een rol speelt, is een variant van de tegendraadse held, die op talrijke manieren het individualisme vertegenwoor-

[p. 135]

digt. Ieder individu is, onder een bepaalde hoek gezien, een overbodig mens. Het zijn speciaal intelligente enkelingen, twijfelaars aan de houdbaarheid van wat algemeen en klakkeloos wordt aangenomen, die als individualisten naar voren komen en voor hun 'anders-zijn' moeten boeten. De overbodige mens is een ontwortelde en het grote voorbeeld van alle ontwortelden in de literatuur is Shakespeare's Hamlet. (Men zou Odysseus al kunnen opvatten als zo'n soort individualist. Hij heeft ook inderdaad de superieure intelligentie, die bij het type hoort, maar hij komt zijn beproevingen te boven, terwijl de echte ontwortelde eraan ten onder gaat.)

De Russische literatuur nu is opgetrokken uit Hamlets. Poesjkin's Onegin, Lermontow's Petsjorin, Gontsjarow's Oblomow en talrijke anderen zijn verwanten van Hamlet. De Russische 19de-eeuwse maatschappij was bovendien een bijzonder vruchtbare grond voor ontwortelden (als deze vreemde beeldspraak toelaatbaar is), omdat de ontwikkelde edelman daar sterker geisoleerd was dan de renaissance-held of de romantische personages van Chateaubriand of Byron in het Westen. Hij voelde zich evenzeer apart staan van de ongeletterde lijfeigenen als van de corrupte bureaucratie. Het contrast tussen een feodale realiteit en moderne denkbeelden in Rusland betekende een veel scherpere breuk met de omgevende wereld dan zich in West-Europa zelfs in revolutionaire tijden had voorgedaan.

De Russische Hamlets werden dus inheemse figuren, maar niet alleen de schrijver, ook het leven zelf produceerde ze volgens het door Shakespeare ontworpen patroon. De literatuur streeft immers niet alleen naar een weergave van het leven, maar het leven zoekt ook naar de banen die de literatuur getrokken heeft: een regel die vooral van toepassing is op intellectuele drama's en op een door ideeën gevoerde rebellie, zoals het individualisme ze oplevert.

Naast de door de romantiek verhevigde belangstelling voor 'overbodige' mensen van het Hamlet-type, maakt het Russische realisme gebruik van andere Shakespeareaanse waarnemingspatronen. Verhalen van Toergenjew heten 'Een Hamlet van het district Sjtsjigry' en 'Een koning Lear van de Steppen'. Een andere auteur schreef de novelle De Lady Macbeth uit Mtsensk.

[p. 136]

In dit verhaal van Nikolai S. Ljeskow, die meer dan zijn grotere tijdgenoten, een dicht bij de Russische realiteit verblijvende verteller was, wordt een anekdote over een 'crime passionnel' in verband gebracht met Shakespeare's beroemde dramatisering van de koningsmoord. Lady Macbeth werd een misdadigster door haar voorbehoudloze, op haar man gerichte ambitie. Katerina Ljwowna uit Ljeskow's novelle is geen ambitieuze vrouw. Zij heeft met Lady Macbeth uitsluitend de reserveloze hartstocht gemeen. Bij haar is die hartstocht niet gericht op een maatschappelijke positie, maar alleen in dienst van haar verliefdheid op een knecht. Voor haar maakt het geen verschil of zij koopmansvrouw is of een gestrafte bannelinge op weg naar Siberië. In beide situaties zijn al haar overwegingen ondergeschikt aan haar passie.

Met Lady Macbeth heeft zij de absoluutheid gemeen die alle belangen en de moraal doorbreekt. Ook haar misdaden komen voort uit de verveling, 'de Russische verveling', die zovele Hamlets heeft geproduceerd. Maar zij is het tegendeel van een intellectueel. Het enige, ongetwijfeld ook nog ongelezen, boek in huis is een verzameling Kiefse heiligenlevens. Zij treedt buiten het gareel omdat haar temperament kortsluiting maakt met de verveling. Ljeskow behandelt het geval met een rauwheid en directheid die dichter bij Amerikaanse misdaadverhalen komt dan bij Shakespeare. Sommige details zoals een spoedig bedwongen wroeging, die als een gedroomde spookgedaante de kop opsteekt, doen weer aan Macbeth denken. Ook de dramatische compositie, zonder beschrijvend bijwerk en in ademloos tempo gedaan, roept het Engelse voorbeeld op, dat in elk geval in de interpretatie van de anekdote als de monomanie van de hartstocht is voorgegaan.

Men kan zeggen dat zowel de grote als de kleine Russische auteurs van de 19de eeuw, het rijke, gevarieerde Russische leven met westerse ogen hebben gezien, vóórdat hun Russische hand het opschreef. De hier bedoelde novelle, 'volks' en primitief als zij is, levert een duidelijk voorbeeld van de dominerende invloed van zo'n westers literair patroon.