Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 130]

Daniel Defoe Robinson Crusoe

Een nieuwe vertaling van Daniël Defoe's avonturenverhaal Robinson Crusoe bood voor mij de gelegenheid tot kennismaking met de complete tekst, want het verhaal was tot nu toe alleen in een bewerking voor kinderen tot mij doorgedrongen. Het is merkwaardig dat die boeken die zo beroemd zijn dat iedereen ze kent, zoals de 1001 Nacht, Don Quichot en Gullivers Reizen, bijna niet meer worden gelezen in de vorm waarin zij zijn geschreven. De kinderkamer heeft ze opgeslokt en dat hoeft lang niet altijd een nadeel te zijn. Wat de volwassenen bezighield in de ene eeuw, boeit de kinderen in de andere en niet altijd in die zin dat de dingen afzakken naar de peuters. De beweging gaat soms andersom, zoals b.v. met de belangstelling voor balspelen die in vroegere eeuwen beperkt was tot de jeugdigen, maar die in onze tijd de volgroeiden te pakken heeft. En een voorbeeld van een boek dat voor kinderen werd geschreven, maar dat is opgestegen naar de grote-mensen-wereld is Alice in Wonderland, dat in Engeland een onuitputtelijke bron van citaten is voor filosofen en politici.

Het lijkt wel of wij alleen bepaalde eigenschappen tot ontwikkeling kunnen brengen ten koste van andere die onrijp moeten blijven. Als men neerziet op de mensen in vroegere eeuwen omdat zij 'minder ver' waren dan wij, vergeet men soms te bedenken dat zij in andere opzichten verder waren. In technische zin is Robinson Crusoe nauwelijks verouderd, omdat een twintigste-eeuwer, aangespoeld op een eenzaam eiland even onthand zou zijn als hij. Voor de hedendaagse lezer van het boek zijn de technische problemen die deze plotseling uit de samenleving gestoten eenling krijgt op te lossen, even interessant als toen Defoe ze in 1719 aan de orde stelde.

Individueel zijn wij technisch niet verder dan hij. Ook wie een cursus heeft gevolgd voor het zelf maken van een radio, zou met die kennis niets hebben kunnen beginnen op Robinson's eiland.

[p. 131]

Er zijn natuurlijk betere knutselaars dan hij, want een van de raffinementen van de auteur is juist, dat hij een nogal onhandige man heeft uitgekozen voor dit experiment. Al zijn ambachtelijke resultaten komen daarom voort uit de nood der omstandigheden en niet uit een bijzondere geschiktheid voor handenarbeid. Maar het is een persoonlijke onhandigheid die met het technische gezicht van de tijd niets te maken heeft.

Een vreemde indruk op vele hedendaagse lezers zullen de religieuze en morele bespiegelingen maken waaraan Defoe zich te buiten gaat, maar zij kunnen niet verantwoordelijk gesteld worden voor de verbanning van het boek naar de kinderkamer, omdat juist die passages in de bewerkingen voorde jeugd geschrapt plegen te worden.

Wat er met Robinson Crusoe in de loop der tijden is gebeurd, is niet zozeer dat de geschiktheid voor kinderen is toegenomen, maar dat het boek al gauw ongeschikt is geworden voor volwassenen. Voor het romantische gemoed werd de eenzaamheid iets dierbaars, een gelegenheid tot aanbidding van het natuurschoon, een symbool voor mensenverachting en gelukzalig-sombere mijmering. Het eenzame eiland is een behouden haven, waar men de stormen van de maatschappij ontvlucht. Men stelt zich de vraag: welke boeken zou men daar kunnen lezen, wat is zo goed dat men er zonder snobisme van wil genieten, zo goed ook dat het stand houdt tegenover het eeuwig zeegeruis? Het eenzame eiland kreeg de gevoelswaarde van het verloren paradijs, het werd symbolisch het absolute tegendeel van een verdorven en gecompliceerde beschaving. De schipbreukeling op het onbewoonde eiland werd een standaardgrap in de humoristische tijdschriften, omdat alle menselijke feiten kortsluiting maken met deze situatie.

Maar wat doet nu Defoe? Het lot van Robinson Crusoe is in zijn ogen het verschrikkelijkste dat een mens die niet verdrinkt kan treffen. De eenzaamheid is een afschuwelijke straf die men alleen met de grootste krachtinspanning kan overleven. De beschaving ziet hij als een paradijs vergeleken bij de natuurstaat waarin deze zeeman plotseling vervallen is. Zijn problemen zijn uitsluitend praktisch: hoe blijf ik in leven, hoe bescherm ik mij tegen de gevaren, hoe kom ik aan voedsel?

[p. 132]

Men krijgt pas goed een besef van de proporties van zijn eenzaamheid door de meesterlijke scène waarin hij plotseling wordt gewekt door een stem die zijn naam roept. Hij had een verkenningstocht gemaakt om het eiland heen en sliep op een flinke afstand van zijn huis, toen er werd geroepen: 'Robin, Robin, Robin Crusoe; arme Robin Crusoe! Waar ben je, Robin Crusoe? Waar ben je geweest?' De roeper blijkt dan zijn papegaai te zijn, die hij thuis had achtergelaten en die hij deze woorden zelf had geleerd. Onvergetelijk is ook zijn ontdekking van vreemde voetstappen op het strand, die hem tot een mengsel van angst en hoop brengen waarin het grondpatroon van ieder menselijk contact onder excessieve vormen is terug te vinden.

Er is iets koels en hartverscheurends in dit pittoreske en 'gezellige' verhaal. Het heeft een ontluisterend realisme waardoor het niet past in de romantische voorstelling van de menselijke natuur. Dat, lijkt mij, is één van de redenen waarom dit boek niet meer meetelt in de literatuur voor volwassenen. Hoewel hij af en toe in tranen uitbarst, is het gemoed van Robinson Crusoe van een bijzonder weerbaar soort. Er is geen weekheid in, geen verfijning, hij heeft geen illusies en hij is ook niet ontgoocheld of verbitterd. Hij is alleen in een gevecht op leven en dood gewikkeld met een hardvochtig lot. In zijn mentaliteit is het boek rijper dan de sentimentele en psychologische romans die erop gevolgd zijn, die het, natuurlijk, in andere opzichten soms overtreffen. Het merkwaardige is dat het juist die rijpheid is die heeft gemaakt dat het boek aan de kindertjes werd geëndosseerd, die er dan ook heel blij mee mogen zijn.

Hoezeer het boek ons als het ware over de romantiek heen aanspreekt, er zijn toch ook dingen in die helemaal horen bij de cruheid van een verleden tijd. Dat Robinson de Berberse bediende die hem helpt uit de slavernij te ontsnappen, botweg verkoopt, is evenmin bevredigend voor onze menselijke gevoelens als de vanzelfsprekendheid waarmee hij 'Vrijdag', de wilde die hem uit zijn eenzaamheid verlost, in een knechten-positie dwingt. De kleurling is voor Defoe een wild beest dat men temt, in bedwang houdt en exploiteert en dat was natuurlijk aan het begin van de koloniale expansie de algemene opinie, maar daardoor is de belangrijkste menselijke verhouding in het verhaal ge-

[p. 133]

doemd gebrekkig en mechanisch te blijven. In dit opzicht is het boek dan ook geen ideale bijdrage voor de opvoeding.

Defoe, die na een tumultueus leven vol avonturen, journalistiek, omkoopbaarheid, non-conformisme, schandpaal, rijkdom, gevangenis, faillissementen en duizenden pamfletten, tegen zijn zestigste jaar Robinson Crusoe schreef, was tenslotte meer een broodschrijver dan een groot schrijver. Hij was een meester in het waar maken van onwaarschijnlijke verhalen met authentiek lijkende details. Hij was een verzinner van de dingen die men niet verzint.

Voor zijn Robinson Crusoe had hij trouwens de beschikking over een aantal details uit de belevenissen van Alexander Selkirk, een matroos, die inderdaad enkele jaren alleen op het eiland Juan Fernandez had doorgebracht en die enige malen door Defoe daarover is geïnterviewd. Maar de schrijver had dan toch ook de flair om zijn relaas als authentiek voor te dragen door een slimme toepassing van herhalingen, het vooruitlopen op latere feiten, vermenging van dagboek en vertelling, procédés die de schijn van authenticiteit vergroten, omdat een arrangeur ze zou wegwerken.

Behalve de broodschrijverij en de flair zit er ook iets heel eigens in het boek van Defoe en dat waarborgt hem vooral zijn onsterfelijkheid. Het is het genie van de avonturier dat men ook in het stormachtige leven van de schrijver terugvindt: het genie om voorspoed te verknoeien, om naar zee te gaan als je zo veel beter thuis kunt blijven en tevens om iets heilzaams te plukken uit de diepste ellende. Dit op-en-neer is het ritme van de avonturier. Robinson Crusoe is eigenlijk de aan hemzelf voltrokken straf voor ongehoorzaamheid, ongedurigheid, non-conformisme: een relaas van een heel diep 'neer', waaruit iets onvernietigbaars wordt gered.