Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 114]

Ernst Jünger Der Waldgang

De beweging die men romantiek noemt vertoont een uiteenlopende reeks eigenschappen: liefde voor de natuur, voorkeur voor open, vrije vormen, aandacht voor de onbelemmerde ontplooiing van het individu, verlangen naar het exotische, heimwee naar de vóórtijden enz. Het romantische genre wordt niet altijd door al die eigenschappen tezamen gekenmerkt, maar het is wel aan één constant programmapunt herkenbaar: aan de afkeer van het redelijke. Het is speciaal die kant van de romantiek die in Duitsland, de bakermat van de beweging, steeds heeft vooropgestaan. Men vindt de afkeer van het redelijke als reactie tegen de Verlichting en het Franse rationalisme al bij een 18de-eeuwse voorloper als Herder. De hele 19de eeuw door blijft die trek aan de orde. In onze tijd nam het anti-rationalisme extreme vormen aan: zowel politiek in Duitsland in het nationaal-socialisme als artistiek daarbuiten in talrijke 'ismen' die samen als een nieuw soort rococo achter de romantiek aanlopen.

Men is zo gewend geraakt aan de suprematie van het gevoel over het verstand, dat men niet eens meer beseft hoe absurd de situatie is van het enige redelijke wezen in de natuur dat zijn rede afzweert. Bij wat men 'gevoel' pleegt te noemen spelen immers niet alleen driften en instincten, maar ook de onordelijk gebruikte hersens een belangrijke rol. De romanticus doet dus nooit volledig afstand van het denken, maar hij ontwijkt de verantwoordelijkheid ervoor door zich niet meer om samenhang of logica te bekommeren. Wat men 'intuïtie' noemt is voor een groot deel lukraak denken.

De romantici hebben terecht de aandacht gevraagd voor de begrensdheid van de rede, maar het is duidelijk dat dit inzicht zelf weer van redelijke aard moet zijn. Het is ook evident dat het onderzoek naar de activiteit van het onbewuste, dat door de romantische aandacht voor het arationele en de 'nachtzijde' van het bestaan aan de orde kon komen, alleen met redelijke metho-

[p. 115]

den kan worden uitgevoerd. De romantici hebben gelijk als zij zeggen dat het verstand niet almachtig is en dat de logica heel wat problemen verbergt. Maar het is niet zo, dat men ze oplost door het denken zelf te verloochenen.

Men moet het romantische verzet tegen de rede wel onderscheiden van de bezwaren die de middenstand des geestes tegen de intellectuelen pleegt in te brengen. 'Highbrow' en in Amerika tegenwoordig ook 'egghead' zijn de scheldwoorden waarmee de middelmatigheid zich verweert tegen de mensen die door eruditie en hersens boven haar uitsteken. Het is het protest van de echte domheid tegen het verstand, van de liefhebber van kitsch tegen 'onbegrijpelijke' of 'onfatsoenlijke' kunst. De romantici echter, die met hun verheerlijking van het primitieve, het mythische en het infantiele de moderne kunst juist ontketend hebben, maken zelf bezwaar tegen het denken, omdat zij het beneden zich wanen. Hun scheldwoord voor de intellectuelen is 'cerebraal', waarmee zij impliceren dat de hersens het orgaan zijn waarvoor de mens zich zou moeten schamen.

De anti-intellectuele instelling van het nationaal-socialisme had twee verschillende wortels. Zij berustte enerzijds op de 'opstand der horden', maar daarnaast op een romantische leer die in de loop van anderhalve eeuw door de elite was opgebouwd. Hier ligt, geloof ik, ook de verklaring van het probleem hoe het mogelijk was dat een volk met een betrekkelijk hoge ontwikkeling als het Duitse, een volk 'dat zijn dichters kende', tot zulke barbaarse gruwelen in staat was. Juist die dichters hadden het opgevoed in een romantisch nationalisme dat tegen de verlichting gekant was. De horden met hun anti-intellectuele instelling vindt men overal, maar een 'Bildung' die op de duisternis was gericht, bestond alleen in Duitsland. De verspreiding van de romantische elite-ideeën heeft een verschijnsel als Hitler pas mogelijk gemaakt.

Als men dus een 'heropvoeding' van het Duitse volk beoogt, kan men niet volstaan met de behandeling van de generatie die sinds '33 in nationaal-socialistische zin is onderwezen. Men zou al die 'denkers' en dichters, die sinds het einde van de 18de eeuw hun 'volksgenoten' in de romantiek hebben gedompeld, aan dat proces moeten onderwerpen.

[p. 116]

Goethe was de laatste Duitser die in Duitsland met de stem van de rede heeft gesproken (al was dat dan voornamelijk in die privé-gesprekken met Eckermann, waarin hij de romantiek een ziekte noemde). Sindsdien konden de Duitsers zich dat alleen nog maar buiten Duitsland veroorloven: Heine, Nietzsche en Thomas Mann zochten een goed heenkomen. Zelfs een gematigde en door het buitenland als 'aanvaardbaar' beschouwde Duitser als Walter Rathenau (die om die aanvaardbaarheid trouwens door zijn lieve landgenoten is vermoord) was een reactionaire romanticus die vol heimwee schreef over de heroïeke Germanen die in prehistorische tijden uit hun wouden te voorschijn kwamen en die jammerde over de 'Entgermanisierung' van Europa door de techniek.

De lezer denkt misschien dat ik bezig ben te verdwalen in het Germaanse woud. Maar dat is precies waar ik met deze inleiding naar toe wilde. Want ik heb hier een boekje van Ernst Jünger dat in Duitsland verschenen is als Der Waldgang en in het Nederlands is vertaald onder de titel: Het woud als toevlucht. En daar hebben we de hele romantische rataplan: de verheerlijking van de echte, oud-germaanse vrijheid, de terugkeer naar de oerbronnen van kracht, de afrekening met het rationalisme, het hervinden van het onvervalste weten aan de bronnen van alle zedelijkheid, de hoop op de komst van de vredevorst, de oud-IJslandse 'gang naar het woud', het onaantastbare heiligdom. Van Wodan? Van Karl May? Van de hele Duitse romantiek en van Ernst Jünger in het bijzonder.

Het griezelige van zo'n boekje is niet alleen, dat het in 1951 vrolijk in Duitsland verschijnt, waar het volgens F.W. van Heerikhuizen 'veel stof tot discussie (heeft) geleverd', maar ook dat F.W. van Heerikhuizen het in vertaling aan de Nederlandse lezer presenteert als 'een der belangwekkendste geschriften van de laatste tijd', terwijl hij zijn 'volle instemming met de grondidee van dit essay' betuigt. Daarna komt Van Heerikhuizen ook met reserves, maar de rottingsstank die uit Jünger's woud te voorschijn komt, schijnt in het algemeen toch eerder een bekorende dan een afschrikwekkende werking op hem uit te oefenen.

Wie is Ernst Jünger? Oorspronkelijk een militarist, die in het Vreemdelingenlegioen heeft gediend en die na de eerste wereld-

[p. 117]

oorlog met zijn boeken In Stahlgewittern en Der Krieg als inneres Erlebnis een Hegeliaans getinte rechtvaardiging van de oorlog beproefde. Hij was geheel en al thuis in het klimaat van het nationaal-socialisme, toen dit nog in de oppositie was. In 1932 verscheen Der Arbeiter, waarin hij verkondigde dat de mens als arbeider een nieuwe verhouding tot 'het elementaire' zou vinden, die hij als soldaat al had bezeten en als burger weer verloren. Hij voorspelde en verheerlijkte de totale mobilisatie van een door de techniek beheerste wereld, waarvoor de dictatuur van de arbeider de weg zou banen. Een hem door Hitler aangeboden Rijksdagmandaat wees hij van de hand en in 1942 distancieerde hij zich voor het eerst in geschrifte van de nazi-beweging met zijn boek Auf den Marmorklippen. Hij kon zich dit veroorloven omdat hij onder bescherming van de legerleiding stond. Als stafofficier van Von Stülpnagel dook hij in Parijs op, waar hij zich onder invloed van het Pruisisch officieren-milieu steeds verder afwendde van zijn nihilistische arbeidersmystiek.

In Sprache und Körperbau ontdekte hij de magische kracht van het oorspronkelijke woord als drager van 'het elementaire'. In zijn dagboek Strahlungen en in Der Friede vindt men quasidiepzinnige beschouwingen over de onsterfelijkheid van de mens. Voor de strijd tegen het nihilisme dat z.i. de vrede in de weg staat, doet hij nu een beroep op de kerken. Ook uit zijn symbolische roman Heliopolis kan men opmaken dat Jünger de heroïek-fascistische tendensen van Der Arbeiter heeft ingeruild tegen een Pruisisch conservatisme, waarbij hij op grond van zijn mystieke neigingen en ook omdat de traditie het nu eenmaal eist de godsdienst als bondgenoot accepteert.

Met Der Waldgang laat Jünger nog eens zien dat een Duits romanticus zoals hij naar verkiezing regimentatie of vrijheid kan voorstaan, naar verkiezing heidens of christelijk kan zijn, naar verkiezing kan pleiten voor de oorlog of voor de vrede, maar intussen altijd een tegenstander blijft van het denken, uit heimwee naar de geborgenheid vóór de bewustwording, uit heimwee naar 'het elementaire' dat in het leger, in het volk, in de totalitaire staat met zijn fabrieken of ook in het Germaanse woud kan worden gesitueerd.

In dit geschrift vertelt Jünger hoe men zich tegen de tirannie

[p. 118]

moet verzetten. Men moet de gang naar het woud doen, woudloper worden. Daardoor vertegenwoordigt men de echte elementaire vrijheid. De Woudloper is Jünger's derde mythe. De eerste is de Arbeider, wiens gestalte nu nog omspeeld wordt door 'het onzekere licht van godenschemering'. Van deze gestalte zegt hij: 'In welke koningssteden of kosmische metropolen zij eens zal tronen, kunnen wij nu nog niet vermoeden'. In het gevolg van de Arbeider ziet Jünger de Onbekende Soldaat, die nu wat op de achtergrond is geraakt en vooral een object van kunst en verering is geworden.

En dan komt de gestalte van de vrije, vereenzaamde soldaat aan de orde, een mengsel van franc-tireur en illegaal, die in het boventijdelijke bestaan van het woud de vrije, onafhankelijke, door het geweten gedicteerde actie bedrijft, de Woudloper.

Het is wel wat wonderlijk, dat 'of all people' de heer Ernst Jünger ons moet komen vertellen hoe men zich tegen de tirannie moet verzetten. Wat bedoelt hij met deze theoretische, Duitse editie van de maquisard, nog afgezien van al dat mystieke en quasi-diepzinnige gedoe bij een soort actie die vooral nuchterheid vraagt?

De politieke betekenis van het geschrift, waar vertaler Van Heerikhuizen, lijkt mij, niets van begrepen heeft, is het ontwerp van een bepaalde tactiek voor Duitsland, als er een oorlog tussen Sowjet-Rusland en het Westen zou uitbreken. Jünger wil voorkomen dat er twee Duitse legers tegenover elkaar komen te staan. 'Alleen de woudloper kan zich, zonder met kunstmatige grenzen rekening te houden, aan algemeen-Duitse belangen wijden. Hij ook kan de parolen vinden en verbreiden die zullen verhinderen dat Duitsers op elkaar schieten.' Men vergisse zich niet: het verzet dat Jünger propageert (nadat hij die mogelijkheid erg laat heeft ontdekt) is niet in de eerste plaats tegen de tirannie, maar tegen de Europese solidariteit gericht.

Wat voor vlees men met hem in werkelijkheid in de kuip heeft, blijkt uit al die punten van zijn program, die hem ontsnappen tussen de fraaiigheid over het terugkeren naar de diepe oerkrachten door. Hij onthaalt ons in hooggestemde bewoordingen op een pleidooi voor de vrije concurrentie in het economische leven, op een vervloeking van ziekenfondsen, inentingen en verzekerin-

[p. 119]

gen; hij is tegen staatsbemoeienis inzake de gezondheidszorg en vóór de wonderdokters; hij is tegen de verbrokkeling van het grootgrondbezit en tegen een andere verdeling van de rijkdom, die immers nooit een vermeerdering van de rijkdom kan betekenen; hij klaagt dat er geen echte vorsten meer zijn en hoopt vurig op de komst van de vredevorst; 'telkens wanneer ergens iemand naar de macht grijpt ontstaat er nieuwe hoop.' Als men zijn voorspelling omtrent de 'hevige terugslagen' die te verwachten zijn uit de verdeling van het grootgrondbezit waardoor 'nieuwe, ontwortelde en intelligente bevolkingsgroepen zullen optreden', combineert met zijn woudlopersfantasie, dan stijgt er een lucht van veemmoorden uit dit geschrift op. Hier is een door en door reactionaire Pruisische romanticus aan het woord, een vos die de passie preekt, die plotseling de zaak van individualisme en vrijheid omhelst omdat hem dat in zijn kraam te pas komt.

De woudloper zal op bewapening en op andere hulp door een wereldmacht kunnen rekenen, zegt Jünger. De maquis is voor hem niet de noodsprong van een volk dat zich niet meer openlijk verzetten kon, maar een positie die hij opzettelijk creëert om zich aan ieder openlijk verzet te kunnen onttrekken. Wat hij voor bijzondere moed uitgeeft, is het streven om zoveel mogelijk buiten schot te blijven en anderen de kastanjes uit het vuur te laten slepen (de hulp van de wereldmacht).

Hoe is dit soort kromme en misleidende redeneringen mogelijk? (Het is overigens niet de lafheid, die ik hem zou willen verwijten, maar de ethische saus waarmee zij wordt overgoten.) Dit is mogelijk doordat de schrijver de redelijkheid en daarmee de zelfkennis en de nuchterheid a priori heeft afgezworen. De eenvoudige 'man in the street', zegt hij, heeft de toestand heel wat beter door dan alle regeringen en alle theoretici bij elkaar. 'Dat komt doordat in hem nog altijd resten van een weten leven, dat dieper gaat dan de moderne gemeenplaatsen'. Hier vindt men het beroep van de romantische elite op de massa, waarin twee soorten verzet tegen de rede elkaar ontmoeten.

Tenslotte: wat heeft Van Heerikhuizen in dit geschrift van Jünger gezien dat zijn zo actieve instemming heeft opgewekt? Want mijn kenschetsing van de schrijver geldt in geen enkel opzicht voor de vertaler. Van Heerikhuizen heeft gemeend dat

[p. 120]

Jünger voornamelijk heeft willen betogen dat de mens een fundament nodig heeft buiten de tijd en dat 'het woud' daar het symbool van is. Hij is het dan ook eens met Jünger dat men zich tegen het kwaad verzetten moet, al heeft hij bezwaar tegen het gewapend verzet dat Jünger voorstaat. Van Heerikhuizen is inderdaad consequenter dan de Duitse auteur door een pleidooi te voeren voor Gandhi's geweldloze actie. De vertaler is een volstrekte pacifist en progressief genoeg om tegen de ergste van Jüngers reactionaire opinies protest aan te tekenen.

De vergissing die Van Heerikhuizen met zijn vertaling en zijn introductie van dit oer-Duitse geschrift heeft gemaakt, is de vergissing van een bepaald soort halfzachtheid, die vreselijk zou schrikken van de gedachte dat er in het woud van Wodan alleen maar mensenoffers worden gebracht.