Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 110]

Montaigne

In zijn roman Een vinger op de lippen heeft Pierre Dubois een verbeelding van een renaissancistische fanaticus gegeven, gebaseerd op de figuur van Savonarola, die halverwege omslaat in een soort van Montaigne. Een krachttoer. Monsters die gedeeltelijk paard, gedeeltelijk mens zijn, vrouwen met vissestaarten e.d., doen het uitstekend in fabels, maar niet in psychologische romans die zich van historische decors bedienen. Het type Savonarola en het type Montaigne staan, afgezien van eventueel denkbare psychologische verbindingen, zover van elkaar als cultuurhistorische symbolen, dat hun gezamenlijke aanwezigheid in één mens, zonder conflict, zonder spanning, niet voorstelbaar is.

Daar komt dan nog dit bezwaar bij, dat de Savonarola's wel en de Montaignes niet worden verbrand. Een Savonarola, die zijn geloof verliest, zou ruimschoots gelegenheid hebben gehad het martelaarschap voor een zaak die hem niet ter harte ging te ontlopen. Erasmus, Montaigne en Rabelais hebben geen enkele neiging aan de dag gelegd om als helden op te treden voor hun ongeloof. Zij hebben gemanoeuvreerd, zij hebben het aanstotelijke vermeden en zij zijn met rust gelaten, omdat zij geen geloofszuiveraars waren, zoals de Hervormers, maar sceptici, die voor de bestaande dogma's geen andere in de plaats wilden stellen.

Men kan dit type van de renaissancistische twijfelaar, vrijdenker, libertijn, avonturier van de geest, in zijn zuiverste vorm vinden in de persoon van Montaigne, die sinds de publikatie van zijn Essais in 1580 telkens opnieuw is verdacht gemaakt en misverstaan door de absolutisten en de dogmatici die de geschiedenis maken. Uit een bekeringsverhaal als dat van Dubois blijkt bovendien hoe weinig de mentaliteit van een Montaigne, waarin een aristocratisch dilettantisme samengaat met een hardnekkig speuren naar onversierde waarheden, in onze eeuw van nieuwe fanatismen begrepen wordt. De figuur van Montaigne is telkens weer actueel en daarom is het verheugend dat S. Dresden een in-

[p. 111]

leidende en oriënterende studie aan hem heeft gewijd onder de titel Montaigne, de spelende wijsgeer.

In deze monografie wordt Montaigne bekeken als 'essayist', als grondlegger van het genre 'essay', dat de schrijver terecht nauw verbindt aan de ondogmatische en onsystematische manier van denken die erin beoefend wordt. Dresden verdedigt Montaigne tegen beschuldigingen uit de vakfilosofische hoek, dat hij als 'speels' denker niet ernstig of niet eerlijk zou zijn. Deze filosoof is een dilettant, die bezig is de wereld en zichzelf te beproeven. Hij heeft geen grote illusies over de mogelijkheden van het denken, maar binnen het kader van het menselijk bereikbare experimenteert hij met de beweeglijkheid en de verscheidenheid van mens en wereld, die hem boeien.

Dresden's studie is voornamelijk een compilatie van de over Montaigne bestaande literatuur en ondanks de wetenschappelijke verantwoording van zijn beweringen is het een overzichtelijk en leesbaar geschrift geworden. Het is opmerkelijk dat de schrijver wel uiteenzet wat een essay is en hoezeer het een vorm is die met de persoonlijkheid en de denkvorm van de auteur samenhangt, maar nalaat omtrent die persoonlijkheid nadere mededelingen te doen. Hij heeft welbewust de biografische problemen ter zijde gelaten om Montaigne's denkmethode beter te doen uitkomen.

Nu lijkt het mij dat gedachten altijd begrijpelijker worden, als men een inzicht heeft in de persoon van de denker. Maar dit geldt a fortiori voor Montaigne, die zo'n fundamentele afkeer had van ieder dogmatiseren, abstraheren of generaliseren. Montaigne koos de autobiografische, anekdotische vorm van het essay, omdat zijn waarheden alleen golden voor de concrete gebeurtenissen of observaties waaraan hij ze ontleende. Een weergave van dit denken trekt het dus scheef als het de conclusies los maakt van de aanleidingen, als het datgene doet wat Montaigne juist niet wilde, n.l. abstraheren. Het is dus jammer dat Dresden de eenheid van dit leven en denken niet intact heeft gelaten, al is het waar dat men door dit consequent te doen ertoe zou moeten overgaan uitsluitend Montaigne zelf aan het woord te laten.

Wat ik bij Dresden, die wel inziet dat deze essayist de baanbreker is van het onsystematisch denken, toch gemist heb, is een

[p. 112]

belichting van het contrast met het scholastisch denken, waarop het zijne reageerde. Daardoor komt in dit boekje ook onvoldoende uit, hoeveel moed het in de zestiende eeuw vereiste om dit eenvoudige concrete denken over de menselijke conditie en de dingen van alledag te ondernemen tegen een achtergrond van bibliotheken vol wijsgerige stelsels en imposante bouwsels van gedefinieerde begrippen. Montaigne deed wat Descartes later met meer systeem zou herhalen: hij maakte schoon schip, hij begon helemaal opnieuw en omdat hij niet geloofde in de axioma's van de scholastiek, die op wiskundige wijze met begrippen manipuleert, omdat hij niet in 'begrippen' geloofde, richtte hij zijn denken geheel anders in. Hij deed het op de manier van het gezonde verstand, hij streefde naar concrete levenswijsheden, zonder pretenties, maar niet zonder scrupules. Men vindt wel eens de opvatting, dat essays eigenlijk vriendelijke keuvelarijtjes over alles en nog wat moeten zijn, maar bij Montaigne, de vader van het essay, kan men leren, dat het genre daarom vormeloos en onsystematisch is, omdat het over 'de laatste waarheden' handelt, die zich aan ieder stelsel onttrekken; omdat het kwesties van leven en dood aan de orde stelt, die alleen zonder administratieve of retorische dwang tot hun recht kunnen komen.

Dresden's opvatting dat de methode voor Montaigne zo belangrijk is, dat hij onverschillig staat tegenover de inhoud, dat hij als sceptisch dilettant daar niet veel belang aan hecht, lijkt mij volkomen averechts. Het is Montaigne juist uitsluitend om de inhoud te doen, maar deze laat zich niet op een andere manier formuleren dan op de door hem gekozene. Ook de functie van de ironie in deze werkwijze ziet de schrijver m.i. niet geheel juist. De ironie is het instrument om de betrekkelijke waarde van zijn denkbeelden te doen uitkomen, zoals Dresden terecht opmerkt. Maar de ironie vervult nog een andere functie, die hij niet heeft genoemd, n.l. die van maskerade. Het is jammer genoeg zo, dat ironie alleen voor de goede verstaanders onder de tijdgenoten met volkomen zekerheid herkend kan worden. Men moet vaak afgaan op een kleine afwijking, een in een bepaald groepsvocabulaire ongebruikelijk woord, om te weten dat een auteur ironisch spreekt. Deze waarschuwingstekens worden later, als de gevoelsnuances van de woorden uitgewist zijn, niet meer opge-

[p. 113]

merkt. Indien men dan, zoals Dresden, over Montaigne's ironie spreekt, zonder er overigens één voorbeeld van te geven, volgt men een traditie, meer niet. Hij zegt zelfs, dat het moeilijk is een passage in de Essais aan te tonen waarin de ironie niet doordringt, maar maakt een uitzondering voor de bespreking van de absolute godsdienst en de natuur.

Nu lijkt het mij juist waarschijnlijk dat Montaigne's vaak met de haren erbij gesleepte betuigingen van godsdienstigheid, ironisch moeten worden opgevat, omdat hij zich daarmee beveiligde tegen censuur en inquisitie. 'Mijn verstand hoeft zich niet te buigen', leest men ergens in de Essais, 'hoogstens mijn knieën'. Ik geloof dat Gide gelijk heeft als hij bepaalde passages die op de godsdienst betrekking hebben, als bliksemafleiders ziet, die het verschijnen van de Essais mogelijk hebben gemaakt (zij kwamen eerst in 1676 op de Index) en Dresden ongelijk, die juist deze passages als heilige ernst wil zien.

Montaigne, die in hetzelfde jaar geboren is als Willem de Zwijger, is evenals deze een van de grote bevrijders geweest uit het keurslijf van dogma en absolutisme. Evenals Oranje was hij een moedig man (moedig in het durven denken), maar tevens een tacticus, die zich met ironie beveiligde tegen de domheidsmachten van zijn tijd. Het is een ander soort moed dan waarop het martelaarschap is gegrondvest. Zonder hem met Savonarola te verwarren moet men hem toch ook de tanden niet uittrekken.