Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 89]

Maxim Gorki Herinneringen aan Leo Tolstoi

Een van de drijfveren die tot het schrijven en lezen van biografieën leidt is de menselijke behoefte zich een 'held' te scheppen, een voorbeeld ter verering en navolging. Het hangt dan vooral van het karakter af, of men zijn held vlekkeloos wil en zijn fouten liefst verzwijgen of bagatelliseren of dat men juist een voldoening vindt in het breed uitmeten van zijn gebreken, omdat de grootheid van de held bereikbaar lijkt als hij in sommige opzichten onze gelijke of onze mindere is.

De neiging tot 'debunking', het naar beneden halen van grote figuren door ze te ironiseren, hetgeen b.v. aan Lytton Strachey zo veelvuldig verweten is, kan overigens uit een veel 'morelere' houding voortvloeien dan een heiligenverering, die niet-heiligen immers geen verplichtingen oplegt. De uitbeelding van helden en genieën kan als voorbeeld, maar ook als vrijstelling van grootheid worden opgevat.

Hangt de dosering van licht en donker in een biografisch portret af van de behoeften en dus van de smaak van de biograaf, een biografie wordt eerst waardevol, als de held niet meer met de maatstaven van goed en kwaad wordt gemeten, maar volledig, als een vriend, aanvaard. De merkwaardige bekoring van Strachey's Queen Victoria is niet gelegen in zijn eerste ironiserende opzet, maar in de genegenheid die hij gaandeweg voor zijn sujet is gaan koesteren. Boswell's kennismaking met Samuel Johnson mag, zoals Jan Romein in zijn boekje De biografie stelt, zijn beheerst door de veel voorkomende neiging van pubers om met 'grote mannen' om te gaan, zijn beroemde levensbeschrijving is een werk van vriendschap, waaraan het wierookvat even vreemd is als de verguizing. De ware biograaf begint misschien met de behoefte om iets te bewijzen, zijn biografie ontleent haar waarde aan de mate waarin hij deze behoefte overwint. Zijn dosering van licht en donker wordt dan niet meer bepaald door een moreel standpunt. Van bezwarende feiten is het voor hem geen pro-

[p. 90]

bleem meer of zij afbreuk doen aan het portret van zijn held dan wel het vermenselijken. Alle feiten zijn hem welkom, omdat hij over zijn vriend nooit volledig kan zijn. Het is daarom geen 'burgerlijke gezapigheid' of 'pietluttigheid' van Boswell, zoals Romein denkt, indien hij niet alleen Johnson's opinies over belangrijke problemen optekent, maar ook zijn mening over koude schaapskop: het is de toewijding van de onvoorwaardelijke vriendschap. De lezer trouwens, die geen ongeduldige historicus is, zou juist dat soort opinies van Johnson niet graag willen missen. Het tekort van zoveel historisch belangrijker biografieën is juist dat daarin een overdreven belang wordt gehecht aan de vele verouderde en aanvechtbare denkbeelden van de beschreven personages en te weinig aan hun onweerlegbare, zéér eigen opinies als over koude schaapskop.

Schijnbaar de tegenpool van Boswell's Life of Samuel Johnson vormen Maxim Gorki's Herinneringen aan Leo Tolstoi. Boswell's boek immers is zijn levenswerk, vrucht van zijn merkwaardig streven naar volledigheid, terwijl Gorki's herinneringen bestaan uit enkele vluchtige aantekeningen en een onvoltooide brief, en passant en vrijwel onopzettelijk genoteerd. Toch behoren deze boeken tot dezelfde soort biografie. De dosering van licht en donker was voor geen van beide auteurs een probleem. Zij waren beiden geboeid door uitzonderlijke mensen en de biografische aandacht die zij aan hen hebben gewijd, hoe verschillend ook van proportie, werd gedragen door een sterke genegenheid.

Het is natuurlijk mogelijk dat zij wilden doordringen in de intiemste bijzonderheden van hun sujetten om zich van hun magnetische invloed te bevrijden en dat zij daarvoor ook de 'belastende' feiten nodig hadden. Men kan dit echter niet voor een belangrijk motief houden, indien men de persoonlijkheden der biografen in aanmerking neemt. Dat zelfs voor Boswell nog wel iets anders in het leven betekenis had dan Johnson, blijkt uit zijn autobiografische geschriften, die de laatste tijd gepubliceerd zijn. Gorki was tijdens zijn ontmoetingen met Tolstoi al een volledig uitgegroeide persoonlijkheid. Bovendien, bij een analyse van iedere vriendschap zal men zowel een behoefte om zich te laten beïnvloeden als een verzet ertegen opmerken en het is niet nodig dat deze tweede tendens afbreuk doet aan de vriendschap. Integendeel, juist door deze factor verovert de vriend-biograaf

[p. 91]

die psychologische helderziendheid die hem onderscheidt van de hagiograaf.

De genegenheid en verering die Gorki voor Tolstoi aan de dag legt, heeft hij zelf onder woorden gebracht in de formule: 'Ik ben geen wees op deze aarde, zolang deze mens er leeft.' In zijn notities vindt men overigens geen opsommingen van de verdiensten van 'deze mens', omdat die van algemene bekendheid worden verondersteld. Ook persoonlijke eigenschappen van Tolstoi, die Gorki's genegenheid kunnen verklaren, worden slechts vaag aangeduid. In dit opzicht is Boswell's vriendschap voor Johnson veel duidelijker, o.a. omdat deze, ofschoon niet minder dan Tolstoi een 'beer in de omgang', zo pertinent van zijn vriendschap voor Boswell heeft blijk gegeven. Uit Gorki's aantekeningen zou men afleiden, dat Tolstoi niet veel sympathie voor de jongere schrijver heeft gevoeld en zich meer beijverd heeft om hem af te schrikken dan hem aan te trekken.

Het bijzondere van Gorki's herinneringen is dan ook dat Tolstoi kennelijk een probleem voor hem gebleven is, dat hij ondanks zijn verering en vriendschap, ondanks zijn doorzien van Tolstoi's zwakke zijden, niet heeft kunnen oplossen.

Hoeveel meer de biografische 'waarheid' gebaat is bij een waarneming die op genuanceerde vriendschap berust dan bij een beschrijving die van partijdige adoratie uitgaat, ziet men als men Gorki's Tolstoi-aantekeningen legt naast die van Henriette Roland Holst, die toch waarlijk geen dweepzieke geest is. Zij is erop uit om Tolstoi te verheerlijken, omdat zij zijn denkbeelden heilzaam vindt. Het resultaat is een psychologisch minder overtuigend beeld. Maxim Gorki probeert het raadsel Tolstoi te doorgronden omdat het hem fascineert. En daardoor ontstaat een authentiek portret. Typerend zijn de contradicties in de details, waartoe deze verschillende werkwijzen hebben geleid. Mevrouw Roland Holst zegt b.v. dat Tolstoi mooie handen had, terwijl Gorki getroffen is door hun lelijkheid.

Gorki's boekje bevat een reeks bijzonder tekenende details en anekdoten over Tolstoi, maar hij geeft ook soms suggesties van zijn vermoedens over hetgeen de grote schrijver achter zijn apostel-allure verborg. 'Zijn betrekkingen tot God zijn zeer onbepaald,' schrijft Gorki, 'maar soms doen zij mij denken aan die van twee beren in één hol.'