Intenties. Deel 1. Kritieken en over kritiek

[p. 83]

Kritieken

[p. 85]

E.M. Forster A passage to India

Alleen de hartstochtelijk overtuigden bereiken iets in de wereld. Zij durven de verantwoordelijkheid aan om slachtoffers te maken. Het geloof verzet bergen. De twijfel verzet niets. Alles begrijpen is alles vergeven, zegt men, en het is duidelijk dat de begrijper geneigd is niet alleen onrecht te vergeven, maar ook het te laten voortduren en zelfs in een wijsgerig betoog het bestaan ervan te ontkennen. Een kruisvaarder is geen wijsgeer en Don Quichot geen Hamlet, maar toch lijkt het waarschijnlijk dat deze twee helften van het Europese bewustzijn bij elkaar horen en afzonderlijk alleen catastrofen kunnen produceren - wat zij tot nu toe dan ook ijverig hebben gedaan.

Zoals men ziet, is dit een vruchtbaar thema voor een uitvoerige verhandeling, die ik gaarne aan de fantasie van de lezer overlaat. Ik zou ermee willen volstaan in dit verband de figuur van de Engelse romanschrijver E.M. Forster te plaatsen, die iets vervuld heeft van die zeldzame synthese van kruisvaarder en wijsgeer.

Het schrijven van boeken is niet minder 'actie' dan de daden van een staatsman, d.w.z. het vereist geloof en eenzijdigheid; het schrijven van intelligente boeken, die de correctie op de eigen eenzijdigheid behelzen, is vergelijkbaar met de passieve glimlach van de kluizenaar in de wildernis. Men voelt hoe hachelijk dit evenwicht is: te veel glimlach en de intelligentie trekt zich terug.

Forster nu is in een vijftal romans in de buurt van dit evenwicht gekomen. Hij is een kruisvaarder in die zin dat hij uitdrukking geeft aan kritiek op hetgeen de mens van zijn situatie maakt en hij is wijs genoeg om de menselijke tekortkomingen als deel van de menselijke situatie te zien. Zijn belangrijkste thema - zoals Lionel Trilling heeft opgemerkt - is 'het onontwikkelde hart': het tekort aan liefde, waaruit de andere ondeugden, de misverstanden, de tragedies voortvloeien.

Hij kritiseert het onontwikkelde hart, het hart dat niet is

[p. 86]

uitgegroeid en volwassen geworden, maar de logica van deze kritiek brengt mee dat hij zelf niet kleinhartig is tegenover de mensen met de kleine harten. Zijn schurken komen er genadig af, zijn heiligen en helden hebben hun zwakke kanten. Zijn kritiek op misstanden is scherp, maar niet bitter, zijn waardering van goedheid en schoonheid niet zonder voorbehoud.

Forster is een scepticus die partij kiest - de partij van de verdrukten, hij is maatschappelijk progressief - en een partijganger die zich niet laat verblinden of meeslepen. Hij is beschikbaar voor iedere goede zaak, maar in laatste instantie een individualist, die zijn ziel niet verkoopt.

Een dergelijke synthese is altijd een labiel evenwicht. Zij is niet produktief. Forster publiceerde slechts vijf romans en de laatste dateert van 1924; sindsdien is de actie door wijsheid geneutraliseerd. Zij zijn niet populair, behalve de laatste, A passage to India, die niet zijn beste is. Want, zoals zijn vruchtbaarheid door de twee tegenstrijdige elementen geblokkeerd werd, zo lijken zijn boeken zelf ook in hun doeltreffendheid geblokkeerd. De lezer aanvaardt wel een tendens maar niet een die tegelijkertijd wordt gerelativeerd, hij wil zich wel naar de strekkingloze schoonheid van een vergezicht laten leiden, maar niet door iemand met moralistische bedoelingen. Wat Forster het meest ontwapende, was tevens een van zijn beste kwaliteiten: zijn ironie.

Forster's ironie is het steeds aanwezige teken van de gecontroleerdheid van zijn hartstocht. Zijn ironie is zo 'droog' en verweven in zijn dictie, dat zij voor velen die hem 'saai' vinden onmerkbaar is. Zij is zo tegengesteld aan de humor, die tot niets verplicht, dat zij, indien merkbaar, aanstoot geeft. Zij is oneerbiedig waar het onontwikkelde hart een conventionele houding verlangt. Zij veronderstelt waarden die zij zelf niet ontziet. Het is een ironie die aanwezig is zowel in de taal als in de situaties, zowel in de personen als in de 'boodschap' of de filosofie die hij verkondigt.

A passage to India, niet zo volmaakt als Howards End, dat van 1910 dateert, is toch een voortreffelijk en reeds klassiek boek, waarin Forster's kwaliteiten geheel tot hun recht komen.

Het is een roman over India en over de verhouding van de Engelse heersers tot de Indiërs. Het is een ontleding van de kolo-

[p. 87]

niale situatie, bezien van de menselijke kant en het is een vernietigende veroordeling van het kolonialisme. Deze veroordeling baseert zich eerst op het thema van het onontwikkelde hart: de Indiërs zouden de Engelsen geaccepteerd hebben als zij slechts met meer liefde bejegend waren, ids maar niet vanuit de hooghartige rassen-superioriteitswaan iedere menselijke aanraking was vermeden.

Maar het laat tenslotte dat thema varen om te concluderen dat vriendschap niet mogelijk is tussen een heersend en een onderworpen ras, ook al zijn de heersers nog zo welwillend en de onderworpenen nog zo wijs. 'Eerst de Engelsen eruit en dan zullen wij vrienden zijn', is de conclusie en de politieke ontwikkeling heeft Forster's diagnose van 1924 - de grote vlucht van de nationalistische beweging dateert van nadien - glorieus bevestigd. Men houdt niet een ander volk als een koe of een geit. De 'menselijke waardigheid' laat het niet toe.

Forster's beeld van Brits-Indië is ook daarom zo aannemelijk, omdat hij zijn Indische personages wel gunstig laat uitkomen tegenover de kleinhartige Engelsen, maar ze toch niet idealiseert. De Indische hoofdpersoon, de emotionele moslim dr. Aziz, lijdt aan een ziekelijke achterdocht en is niet minder snob dan de snibbige Engelsen in de club. De Hindoese professor Godbole is de braafste man ter wereld, maar hij is voortdurend zo in beslag genomen door zijn godsdienstige plichten en verstrikt in een filosofie van universele liefde, dat hij geen hand uitsteekt om het kwaad te bestrijden.

Ook dat het allernuchterste en minst bevooroordeelde Engelse meisje slachtoffer van een hallucinatie wordt en dr. Aziz beschuldigt dat hij heeft geprobeerd haar aan te randen, waarmee het rassenconflict tot een climax wordt gebracht, is een meesterstuk van ironie. De hele Engelse gemeenschap keert zich tegen deze dr. Aziz, behalve zijn vriend, de schooldirecteur Fielding, die hem trouw blijft, maar later het compromis met 'Anglo-India' niet ontwijken kan. Ironie vindt men ook in de magistrale figuur van de oude mrs. Moore, die met het nuchtere maar hysterische meisje de 'passage naar India' heeft genomen om haar met haar zoon te laten trouwen, een goedhartige, maar geheel door koloniale vooroordelen meegesleepte rechter.

[p. 88]

Juist deze oude Engelse dame vertegenwoordigt het geheel van India, terwijl de moslims en de Hindoes door een diepe kloof gescheiden slechts delen representeren. In tegenstelling tot de zendelingen, die menen dat in de hemel wel alle mensen worden opgenomen - en misschien de apen - maar toch geen andere dieren ('wij moeten iemand van ons gezelschap uitsluiten, anders houden wij niets over'), vat mrs. Moore zelfs liefde op voor een wesp, maar in een van de grotten, waar ook de vermeende aanranding plaats heeft, komt zij tot de gruwelijke 'existentialistische' ervaring van het Niets, van de complete wanhoop en de complete onverschilligheid waartoe dit Indische universalisme leiden kan. Deze thema's worden voortgezet en weerkaatsen door het boek als de echo in de Marabar-grot, die ieder geluid teruggeeft als een zinloos 'boem'.

De ironie en de wijsheid bedreigen 'de boodschap' van dit boek voortdurend, maar laten haar tenslotte intact. De onmogelijke synthese tussen kruisvaarder en wijsgeer, tussen actie en contemplatie, is toch tot stand gebracht.