De eend op zolder

Strindberg, Spooksonate

In het omvangrijke dramatische oeuvre van August Strindberg (1849-1912) komen uiteenlopende genres voor. Hij heeft naturalistische, historische, religieuze, symbolistische en ook chaotisch-fantastische toneelstukken geschreven. Maar hoe sterk zijn stijl en methode ook wisselden, al zijn werk draagt het kenmerk van dezelfde bezeten, op en soms over de grens van de waanzin levende persoonlijkheid.

Dat geldt ook voor het uit 1907 daterende droomspel Spooksonate. Toepasselijk daarop is wat de schrijver zelf heeft opgemerkt over Een Droomspel en over de trilogie Naar Damascus, nl. dat deze stukken pogingen zijn de onsamenhangende, maar in schijn logische vorm van de droom te imiteren. Terwijl personen zich splitsen, zich verdubbelen, elkaar vertegenwoordigen, in de lucht opgaan, zich verdichten, vervloeien en weer samenkomen (aldus Strindberg) staat boven dit alles één enkel bewustzijn: dat van de dromer.

Dat is ook de eenheid die de drie bedrijven van Spooksonate verbindt. De gebeurtenissen vloeien niet uit vroegere feiten voort, maar het standpunt van de waarnemer verschuift. In het eerste bedrijf kijkt men van buiten tegen het leven aan. Men ziet de gevel van een huis, men ziet personages door de ramen. Het dromende bewustzijn projecteert zich in twee figuren: een oude man in een rolstoel (directeur Hummel) en een geïdealiseerde student (Arkenholz). De oude man weet alles van de bewoners,

[p. 283]

tot wie hij in een zeer persoonlijke relatie staat. Het jonge meisje dat doorgaat voor de dochter van de kolonel is in werkelijkheid zijn dochter. Hij had haar moeder verleid om zich te wreken op de kolonel die zijn verloofde had verleid. En dit soort verhoudingen vermenigvuldigt zich naar boven en naar beneden. Naar de familie van de consul die zojuist gestorven is en naar de concierge. Allen vormen zij bij elkaar een onontwarbare kluwen van overspel en wraakzucht. Sommigen zijn spoken, anderen lijken spoken, maar zij zijn onverbrekelijk aan elkaar verbonden als misdadigers en slachtoffers. De schuld verenigt de doden en de levenden, de meesters en de knechten.

De oude man weet dit alles en probeert het te vertellen aan de jonge man die, betoverd door de rijkdom van het huis en de schoonheid van de dochter, alleen maar naar binnen wil. Men begrijpt dat men hier te maken heeft met zoiets als een symbool van het leven, gezien van twee standpunten: de man die aan het eind staat en die erop terugkijkt als op een onontwarbare massa gemeenheid en de jongeling die er nog aan beginnen moet en die ernaar verlangt.

In de twee volgende bedrijven is de dromer in het huis gekomen. En voor beiden wordt de schijn afgeworpen. De oude man die zijn aanklachten aan een ‘spokensouper’ nader preciseert wordt zelf aangeklaagd door de vrouw des huizes, de ‘mummie’ die al jaren in een kast woont en zich gedraagt als een papegaai. Met behulp van een bediende wordt directeur Hummel ontmaskerd als de grootste misdadiger van allen. Hij weet geen andere uitweg dan zich op te hangen.

In het derde bedrijf openbaart zich de vergiftiging van het leven aan de student die het jonge meisje het hof maakt, maar ontdekt dat zij wordt leeggezogen door vampieren in de keuken en door de slavernij van de huishoudelijke sleur. Zij sterft, omdat zij niet bestand is tegen de waarheid die hij haar moet vertellen, omdat hij nu eenmaal zo is dat hij anders sterven zou. Het stuk eindigt met muziek en poëzie waarin een mengsel van boeddhistisch geduld en christelijke geluksverwachting wordt aanbevolen.

[p. 284]

Dat slot zit er erg geforceerd aan. De natuurlijke gang van zaken zou zijn dat de nachtmerrie, waarin het leven de beschuldiging terugkaatst naar de beschuldiger, zich voortzet of zich herhaalt. Het is waarschijnlijk dat Strindberg bedoeld heeft dat de dromer ten slotte ontwaakt. Het ontwaken, zegt hij in zijn voorwoord bij Een Droomspel, verzoent de lijder met de werkelijkheid die, hoe pijnlijk ook, toch iets heerlijks is vergeleken met de pijnlijke droom.

Hoe dit ook zij, Ton Lensink heeft de irreële droomsfeer van dit onverkwikkelijke, maar intrigerende stuk uitstekend getroffen. Men beseft voortdurend dat dit soort gedramatiseerde hallucinaties de kiemen in zich bergt van een heel brok moderne theatergeschiedenis. Uit deze Spooksonate heeft Pirandello consequenties getrokken, maar ook Sartre, Beckett en Ionesco. Lensink had Strindbergs droomwereld een gestileerde directheid gegeven, die niet realistisch was, maar ook niet al te grotesk. Hij heeft laten zien dat hij een sterke greep heeft op deze moeilijk grijpbare verbeelding.

Hans Tiemeyer als directeur Hummel en Willem Nijholt als de student hebben de twee bewustzijnsfasen van de dromer ook zeer suggestief uitgebeeld, de laatste met een jeugdige lyrische vervoering die een sterk tegenwicht vormde tegen de lugubere ouderdom om hem heen. Nienke Sikkema was heel aandoenlijk als het ten dode gedoemde dochtertje.

Het was een voorstelling van niveau waartoe ook de vertaling van Remco Campert had bijgedragen, evenals de ‘mouvementen’ van Kris van de Velden, de muziek van Hans van Sweeden en de kostuums van Wim Vesseur die samen met de regisseur aansprakelijk was voor het fraaie en ingenieuze decor.

(1964)