De eend op zolder

Strindberg, Freule Julie

Evenals zijn tragedie De Vader is Strindbergs Freule Julie een duel tussen een man en een vrouw. In beide gevallen is het een duel met dodelijke afloop, al is in De Vader de man en in Freule Julie de vrouw het slachtoffer. Het is duidelijk dat het Strindberg erom begonnen was om de fataliteit van de aantrekkingskracht der geslachten te laten zien. Dat was zijn obsessie. Men moet zich daarom niet laten misleiden door de aanduiding ‘een naturalistisch treurspel’ die hij Freule Julie heeft meegegeven.

Dit is geen naturalisme in de zin van een ‘tranche de vie’, van een brok geportretteerde werkelijkheid. Dit is het door waan verwrongen beeld van een bezetene. Vandaar ook de ongewone spanning die het drama beheerst. Vandaar ook de behoefte van de schrijver om alles weg te laten waarin die spanning niet ten volle aanwezig zou zijn. Strindberg bouwt het drama niet op, zoals Ibsen dat doet, met de talloze details waarvan de som ten slotte de onontkoombare tragedie in beweging zet. Deze veel ‘moeilijker’ auteur supprimeert vier van de vijf bedrijven en condenseert zijn tragedie in één bedrijf.

En dat ene bedrijf, waaruit Freule Julie bestaat, moet niet ge-

[p. 280]

speeld worden met een gebruikelijke spanning, maar onder een uitzonderlijke hoogspanning. Het stelt de allerhoogste eisen aan de spelers, die geen gelegenheid krijgen tot het langzaam boetseren van hun personages, tot het voeren van de actie naar een climax, maar die moeten beginnen met te exploderen en die moeten blijven exploderen. Tot het eind.

Dat de voorstelling van de Nederlandse Comedie een mislukking is geworden, moet m.i. worden toegeschreven aan een miskenning van het ongewone wezen van dit drama. Regisseur Fons Rademakers, die een uitgesproken talent heeft voor de spirituele Franse salonkomedie, heeft bepaald niet de indruk gegeven dat hij affiniteit bezit met het werk van deze bezeten auteur. Hij is kennelijk uitgegaan van de realistische opvatting van het ‘natuurlijke’ spel en hij heeft de spanning proberen te vangen in een snel spreektempo. Een dubbele misvatting. Er is niets natuurlijks in deze korte affaire van meesteres en knecht die door de liefde getransformeerd worden in monsters en die elkaar wondende woorden toevoegen, waaraan een snel conversatietoontje de gewelddadige wreedheid ontneemt.

Het tekort aan begrip voorhet precaire en zeer kunstmatige karakter van dit drama, dat de regisseur (of de artistieke leiding van het gezelschap) aan de dag legde, bleek ook uit de vertoning die vóór de pauze gegeven werd. Men wist toen namelijk niets beters te doen dan een acteur (i.c. Allard van der Scheer) een conférence te laten houden aan de hand van de voorrede die Strindberg voor de boekuitgave van het stuk heeft geschreven. Van der Scheer las daar stukken uit voor, afgewisseld met een kwasigrappig, cabaret-achtig commentaar van een anonymus. Hij deed het heel aardig, maar dat hij het moest doen, is een miskenning van een van de hoofdwetten van het toneel: nl. dat men de illusie moet versterken en niet verstoren. Die wet heeft de consequentie dat men het decor niet moet onthullen vóórdat het door de schrijver ontworpen leven daarin een aanvang neemt. En a fortiori dat men er geen spelletjes mee moet gaan spelen. Dat men niet moet gaan babbelen over requisieten die in het drama een functie hebben.

[p. 281]

Dit hele cabaret vóór de pauze was een stuitende demonstratie van onmacht. Als het dan zo verschrikkelijk belangrijk is dat een ‘avondje uit’ tot half elf duurt en niet tot half tien en dat er een pauze is voor consumpties, laat men dan een andere eenakter vóór of na Freule Julie spelen.

Enfin, deze smakeloosheid was een symptoom. Het was niet zo, dat het achterwege laten ervan de voorstelling zou hebben gered. Maar het is wel zo, dat een stuk als Freule Julie één van de zwaarste opgaven van de hele toneelliteratuur, een veel grotere inspanning en een veel grotere concentratie vereist dan hier mogelijk waren. Of de zeer talentvolle Ellen Vogel de mogelijkheid heeft om het dolle persoontje van de freule te spelen is niet gebleken.

De regie had de sfeer van de noordelijke midzomernacht, waarin het niet helemaal donker wordt, op geen enkele manier aangeduid. Evenmin als de warmte, evenmin als het opkomen van de zon in de ochtend. Het decor van Nicolaas Wijnberg was goed, al ontbrak het uitzicht op de bloeiende tuin dat Strindberg niet zonder reden voorschrijft. En verder was de oplossing die men bedacht had om te ontkomen aan de scène die bestaat uit pantomime en gezang van een groep boeren en boerinnen nogal armoedig: men deed het doek dicht (wat nu juist niet de bedoeling is in dit stuk) en produceerde de geluiden op een bandje. De sfeer, de zwoelheid, de verhitte dronkenschap, kortom het hele kader van het drama ontbrak. En verder was deze freule Julie lief, gevoelig, vrouwelijk en zachtaardig, maar niet krankzinnig, zoals in de eerste regel van het stuk al wordt meegedeeld. Zij was niet het wilde, half-mannelijke meisje dat altijd in jongenskleren gelopen heeft. Zij was niet de door een felle hartstocht bezetene: zij was niet het onmogelijke, trotse wezen dat naar de modder verlangt en dat, als ze daar is aangekomen, haar verstand verliest, haar wil en haar vitaliteit. Paul Cammermans was ook niet de knecht Jean van dit drama. Hij was meer een clown dan een bruut. Hij maakte noch de passie van de freule, noch de dodelijke afloop geloofwaardig.

Elisabeth Hoytink ten slotte was aanvaardbaar als de keuken-

[p. 282]

meid. Zij was de enige die haar tekst (die goed klonk in de vertaling van Gerrit Kouwenaar) niet verbroddelde.

Het geheel was een vertoning, ver beneden het peil dat men in de Amsterdamse Stadsschouwbrug verwachten mag. Ergerlijk vond ik niet zozeer het falen op zichzelf - Strindberg stelt nu eenmaal ongewoon zware eisen - maar wel die bagatelliserende gemakzucht waarmee het gebeurde.

(1963)