De eend op zolder

Strindberg, De Vader

Ibsen is een omslachtige, met talrijke toetsen en tinten werkende dramaturg vergeleken bij de Strindberg die De Vader schreef. In deze tragedie is alles teruggebracht tot enkele essentiële fijnen. Wij krijgen hier niet het uitvoerige familie-portret met een ver in het verleden reikend perspectief, zoals Ibsen herhaaldelijk vervaardigd heeft, maar alleen het dramatisch werkzame. Het exposé is als het ware in het conflict verpakt en verder bestaat het stuk uitsluitend uit strijd, uit een wreed duel tussen een man en een vrouw tot en met de komplete vernietiging van de man.

Hoe beklemmend dit tot Strindbergs vroege periode behoren-

[p. 277]

de treurspel ook is (het dateert uit 1887), een zuivere tragedie, waarin de schrijver een onpartijdige positie inneemt tegenover zijn protagonisten, kan men het stuk niet noemen. Strindberg heeft niet alleen de kracht van de man - de naamloze man die hier als ‘de ritmeester’ wordt aangeduid - ondermijnd door hem op te schepen met een steeds dreigende en ten slotte uitbrekende krankzinnigheid, maar hij heeft ook de kracht van de vrouw vergroot door haar in werkelijkheid het koele, wrede monster te laten zijn dat zij in de ogen van de waanzinnige kon lijken.

Daarom krijgt men onder de wurgende, tragische werking van het stuk door het onrustige gevoel dat er met getruqueerde dobbelstenen wordt gespeeld. Natuurlijk bestaan er ijskoude monsters, zoals deze Laura, die haar man de krankzinnigheid in drijft omdat zij de macht over haar kind en haar huis alleen wil bezitten. Maar zij zijn uitzonderlijk, spelingen van de natuur, interessant misschien, zoals al het menselijke, maar ongeschikt om het wezen van de man-vrouw-verhouding te illustreren, zoals Strindberg hier onmiskenbaar beoogt.

De oorsprong van de waanzin die de ritmeester in zijn greep krijgt is zijn twijfel aan zijn vaderschap. En hiermee verzoekt de schrijver ons een algemeen geldende waarheid te accepteren. De man kan nooit zeker zijn dat hij de vader is van het kind van zijn vrouw. Hij kan er wèl zeker van zijn dat de vrouw in het belang van het kind tot iedere leugen in staat is. Met deze uitgangspunten is de waanzin gegeven. De onzekerheid omtrent het vaderschap betekent ook onzekerheid omtrent het vaderlijk gezag ten aanzien van de opvoeding van het kind. Deze onzekerheid van de man als echtgenoot en vader brengt mee dat zijn wil is aangetast en de wil is volgens de toen geldende psychologische opvattingen de wortel van de persoonlijkheid.

Zelfs als men zover zou gaan om te aanvaarden dat de waanzin op deze manier in het vaderschap besloten ligt, dan is daarmee nog niet aangetoond dat monsterachtigheid een wezenlijk kenmerk is van de vrouw. Men beseft dan dat er een onzuiverheid moet zijn in het gezichtspunt van de schrijver. Hij geeft van de man een objectief, zij het met veel medelijden geobserveerd

[p. 278]

beeld, maar van de vrouw een subjectief, door waan verwrongen beeld.

En men ziet in dat een omslachtiger auteur als Ibsen duidelijk gemaakt zou hebben dat de vrouw andere aspecten had dan de monsterachtige die de gederailleerde geest van de man voor haar totale wezen hield. Strindberg kon zijn tragedie, naar de vorm en het materiaal beoordeeld, zo zuiver en eenvoudig houden, omdat zijn inhoud, zijn behandeling van de personages, inconsequent en onzuiver is. Niet alleen bekijkt hij de vrouw van een ander standpunt dan de man, ook de gedachte die aan het stuk ten grondslag ligt nl. dat de man een misdeelde, verdrukte minderheid is in de schaduw van de vrouw, is zo excessief dat zij de tragedie slechts een geringe geldigheid kan geven. Strindberg legt zijn ritmeester zelfs een lange aan Shakespeare's Shylock ontleende tirade in de mond, waarin wordt betoogd dat de man (evenals bij Shakespeare de jood) toch een mens is met menselijke gevoelens en met evenveel recht om te wenen als een vrouw.

Ook al ziet men de ziekelijkheid en de onzuiverheid van deze tragedie, men kan de obsederende kracht ervan niet ontkennen. Bovendien is er in tal van details een raffinement te bespeuren van uitzonderlijke kwaliteit. Ik denk b.v. aan de vondst om de moeder van de monsterlijke Laura uitsluitend te laten bestaan als een krijsende stem achter de coulissen; ik denk aan de gruwelijke tederheid van Margret, de oude voedster van de ritmeester, op wie hij als op een soort van oermoeder terugvalt; ik denk aan de gruwelijke, maar adembenemende scène waarin deze Margret hem onder sussend geleuter een dwangbuis aantrekt, een onvervalste Grand-Guignol-scène, maar wel een meesterlijke.

Deze sterke, maar ook troebele tragedie heeft van de Haagse Comedie onder regie van Paul Steenbergen een geladen, een heel indrukwekkende voorstelling gekregen. Frans van der Lingen speelde de ritmeester met een zo vèrgaande inleving als men zelden op het toneel te zien krijgt. Van een ietwat uitgedroogde martiale en aristocratische figuur ontwikkelde deze ritmeester zich in een snel tempo tot een wanhopige die na een korte razer-

[p. 279]

nij ineenschrompelt in zijn waanwereld en sterft. Van der Lingen speelde de rol met een werkelijk grootse tragische allure en met een eenvoud die alle conventionele tragiek als overbodig terzijde kon laten.

Naast hem was Anny de Lange heel goed als de koude, ijzersterke, schampere Laura. Ida Wasserman maakte van Margret, de oude voedster, een ontroerend wezen. Men zag Gijsbert Tersteeg als een waardige dokter Ostermark, Carl van der Plas als een schaapachtige dominee en Broes Hartman als een schutterige huzaar.

Het stuk werd gespeeld in een goed klinkende vertaling van Theun Lammertse en in een sfeervol decor van Hep van Delft.

(1962)