De eend op zolder

Ibsen, Hedda Gabler

Men kan zeggen dat Ibsen, die in zijn eigen tijd schokkend en verbijsterend heeft gewerkt en daarna langzamerhand begrepen en gewaardeerd werd, in onze tijd weer een vreemde is geworden voor het publiek, omdat zijn toneelstukken bijna nooit meer te zien zijn. Toch is hij behalve één van de grondleggers van het moderne toneel een schrijver die naast aan veroudering onderhevige elementen iets oorspronkelijks, iets eigens bezat dat de werking van de tijd weerstaat. Zijn romantische stukken als Peer Gynt doen het niet meer en in zijn maatschappelijk getinte werk ‘dateert’ juist dat maatschappelijke element het sterkst, evenals in zijn symbolistische drama's het symbolisme. Maar wat in stand blijft, ook in die stukken, is een met de dramatische structuur verbonden psychologie, een harde, onsentimentele kijk op menselijk leven en lot, uitgedrukt in de taal van het toneel.

Hedda Gabler nu is een stuk dat chronologisch tussen de sociale en symbolische drama's in staat en dat juist door zijn uitzonderlijkheid als overwegend psychologisch drama voor een deel de duurzame kwaliteiten van de schrijver vertoont. Dat betekent overigens niet dat het stuk begrepen kan worden zonder zijn in de tijd (± 1890) verankerde maatschappelijke motivering en evenmin dat het geen gebruik zou maken van de dramatische symbolen die tot Ibsens uitdrukkingsmiddel behoren.

Het thema van dit stuk is de gevangenschap van een jonge vrouw in de verveling. En die verveling is de manier waarop een

[p. 275]

pretlievend, aristocratisch meisje reageert op de stijlloze, kleinburgerlijke samenleving van haar dagen. Hedda Gabler is de dochter van een generaal, die trouwt met een intellectueel van zeer bescheiden allure. Haar maatstaven zijn luxe, schittering, feesten, muziek, paardrijden, moed en riddereer. Tegen die achtergrond, die half werkelijkheid is geweest, half opgebouwd uit meisjesdromen, is het getrouwde bestaan aan de zijde van een volstrekt fantasieloze, feitjes-verzamelende historicus van een onverdraaglijke grauwheid. Zij is in opstand tegen deze gevangenschap zonder de moed te hebben tot een werkelijke ontsnapping. Zij is wat men tegenwoordig noemt een gefrustreerde vrouw en daardoor wordt zij boosaardig en vernielzuchtig ten opzichte van haar omgeving.

Er is een andere geleerde in haar leven geweest, Eilert Lovborg genaamd, een man van groter talent dan George Tesman met wie zij getrouwd is. De geniale en daarom aantrekkelijke Lovborg was namelijk tevens een afschrikwekkende alcoholicus en dus ongeschikt als echtgenoot. Maar als deze Lovborg door de hulp en de inspiratie van een andere vrouw van zijn drankzucht is genezen, waardoor hij in staat was een boek van wereldbetekenis te schrijven, neemt zij wraak op dit geluk en dit succes door de man via de drank de dood in te drijven en het manuscript van zijn boek, het ‘kind’ van hem en de andere vrouw, te verbranden. Geïsoleerd tegenover de actieve piëteit van de anderen maakt zij zelf een eind aan haar leven.

Hedda Gabler is dus het drama van een vrouw die zich verveelt, omdat zij in een verkeerde tijd en in een verkeerde klasse gevallen is. Het belangrijkste symbool dat Ibsen hier hanteert is het wapen dat zij tegen die verveling gebruikt, nl. de pistolen die zij van haar vader, de generaal, heeft geërfd. Zij speelt met die pistolen en zij gebruikt ze voor de laatste ‘moedige’ acties die zij uitlokt en verricht.

In dit drama dat als geheel een sombere kleur heeft worden personen en situaties ten dele met ironie bekeken. Anderzijds is er ook een serieusheid in ten opzichte van mensen die wij tegenwoordig moeilijk nog zonder glimlach kunnen zien. De geniale

[p. 276]

maar drankzuchtige schrijver bijvoorbeeld, die zo onweerstaanbaar is voor de moeder-instincten van allerlei cultureel ontvlamde dames en vooral die dames zelf, liefst te denken met zware haarwrong die de hoofdjes enigszins naar achteren trekt, zijn niet goed zichtbaar meer met Ibsens idealistische ernst. En zo is er meer.

Als geheel is het stuk, dat een compacte structuur heeft en dus boordevol is met finesses en bedoelingen, een tot in alle details verzorgde en afgewogen voorstelling, zoals onze Engelse gasten ervan gegeven hebben, ten volle waard. Peggy Ashcroft was een boeiende Hedda Gabler, van een heftig-kwijnende en een griezelig-koude hysterie, vol snerpende trots en met gladde, glijdende bewegingen. Een prachtig kontrast met haar vormde George Devine als haar goedaardige, sullige echtgenoot, een slordige, wereldvreemde geleerde zoals men ze op alle bibliotheken aan het werk kan zien. Ook de andere spelers - Rachel Kempson als de ‘positieve’, liefhebbende vrouw, Michael MacLiammoir als een ietwat louche advocaat, Michael Warre als de geniale losbol en Dorothy Dewhurst als een aandoenlijke tante - gaven uitstekend spel te zien in deze door Peter Ashmore met veel begrip en smaak geregisseerde voorstelling.

(1955)