De eend op zolder

[p. 271]

Ibsen, De Wilde Eend

Het bewonderenswaardige van De Wilde Eend is dat de symboliek die in deze tragedie gelijke tred houdt met de psychologie niet een interpretatie-mogelijkheid is op een eigen niveau, maar deel heeft aan de actie zelf. Ibsen laat immers de symbolische betekenis van zijn ‘wilde eend’ doordringen tot het bewustzijn van zijn personages.

Aan het begin van de geschiedenis staat, zoals vaker voorkomt bij Ibsen, de figuur van een barbaarse aartsvader, die schuldig is aan alle ellende. Het leven van de mijneigenaar Haakon Werle ziet er uit, zegt zijn zoon Gregers, als een slagveld, bezaaid met lijken. Tot zijn slachtoffers behoort zijn vroegere compagnon luitenant Ekdal, die in de gevangenis is terechtgekomen en sindsdien aan lager wal is geraakt. Diens zoon Hjalmar Ekdal is gevlucht voor de realiteit in een bestaan van zelfbegoocheling. Hij is een fraseur, een komediant, die dupe is van zijn eigen gebaren. De oude Werle heeft een van zijn vroegere maîtresses aan deze Hjalmar uitgehuwelijkt, toen de familie Ekdal aan zijn genade was overgeleverd. De 14-jarige Hedvig, die Hjalmar voor zijn dochter houdt, is waarschijnlijk - het wordt gesuggereerd, maar niet met zekerheid gesteld - het kind van deze Werle. Diens eigen zoon Gregers is weer op een andere manier zijn slachtoffer: in hem ontwaakt het berouw over de daden van zijn vader. Hij ziet het als zijn taak om het onrecht dat zijn vader heeft begaan zoveel mogelijk op te heffen. Zijn vader is de Schuld. Hij is het Geweten. Men zou kunnen denken aan een verhouding als die van de oude Rockefeller die over lijken ging en zijn zoon die beroepsfilantroop werd om iets van die schuld te delgen. Gregers Werle ziet zijn filantropische plicht echter op een bijzondere manier. Hjalmar Ekdal is door toedoen van zijn vader in de leugen gevallen. Gregers wil hem nu terugbrengen naar de waarheid.

De beide oude heren, Werle en Ekdal, zijn jagers, vertegenwoordigers van een oorspronkelijke, ongerepte wildheid. Zoals blindheid het antwoord was op de schuld van Oidipus, zo is ook

[p. 272]

Werle, beladen met schuld, slecht gaan zien. Daarom heeft hij een wilde eend waarop hij schoot slechts kunnen verwonden. De eend is door een jachthond van de zeebodem omhoog gebracht en in handen gevallen van de oude Ekdal, die hem op zijn zolder samen met kippen, duiven en konijnen in leven houdt. Dat is de schijnwereld waarin deze jager leeft en ook werkelijk met een pistool op jacht gaat. De wilde eend symboliseert het ontluisterde leven van alle Ekdals zoals het door Werle's schuld is geworden: vleugellam en ook nog in de poot beschadigd door de jachthond die hem uit het moeras haalde. Hjalmar is fotograaf d.w.z. een schijn-kunstenaar, wiens coulissenwereld onmiddellijk aansluit bij het zolder-jachtgebied van zijn vader. De wilde eend is nog het meest van Hedvig, die van haar - misschien onechte - vader en grootvader houdt en daarom gelooft in al hun illusies. Ook zij wordt blind: erfenis van de oude Werle. In haar geval is het niet de schuld, maar de liefde die blind maakt. Grootvader Ekdal leeft met de schijn van een pruik en van een uniform dat hij niet openlijk mag dragen, de ouders Ekdal zijn bezig met het retoucheren van foto's. Hjalmar leeft in de illusie van een uitvinding waaraan hij bezig is.

Dit alles is symbool voor hun bestaan van leugens waaraan zij zich vastklampen. De waarheidsapostel Gregers Werle die dit alles komt ontmaskeren en die men als de spotvariant van een Ibsen-aanhanger kan zien of ook als een parodie op de waarheidsprediking van de schrijver zelf, praat en denkt in symbolen. Hij zou het liefst een hond willen zijn, zegt hij, die de aangeschoten vogels uit het moeras omhoog brengt. Op het jeugdige gemoed van Hedvig heeft deze symbolische Ibsenpraat een beslissende invloed. ‘Ik geloof dat hij aldoor iets anders bedoelde’, zegt zij over Gregers, ‘en niet wat hij zei’. Als Hjalmar Ekdal het vermoeden krijgt dat Hedvig zijn dochter niet is, stoot hij haar theatraal van zich af, omdat hij aan zijn ontreddering uiting wil geven in een dramatisch gebaar. Gregers adviseert dan aan het ongelukkige kind de wilde eend dood te schieten om Hjalmar door dit offer te tonen dat zij toch van hem houdt. Maar omdat zij de wilde eend als een symbool van zichzelf is gaan zien,

[p. 273]

schiet zij zichzelf dood. Hier wordt dus de hele symboliek in de handeling geschoven en causaal met de tragische climax verknoopt.

In Hedvigs offer lijkt de schuld een ogenblik gedelgd, maar in de mond van dokter Relling, de tegenspeler van de waarheidsapostel, legt Ibsen de moraal die hem in dit stuk beheerst: dat Hjalmar Ekdal zijn echte verdriet al heel gauw weer zal omvormen tot komedie en declamatie of m.a.w. dat kleine, zwakke mensen niet gebaat zijn met de waarheid. Het is een ‘Umwertung aller Werten’ die Ibsen tevoren had gehuldigd. Zijn eigen pleiten voor waarheid en een eerlijke basis in het huwelijk, zoals hij in Een Poppenhuis en Spoken had ondernomen, wordt in dit stuk ontkracht. Er is daardoor een windstilte in de overtuigingen ontstaan, waarin een echt tragisch klimaat beter dan elders mogelijk werd.

Het slot van De Wilde Eend, waarin Hjalmar het lijk van Hedvig wegdraagt, doet in aangrijpendheid niet onder voor de scène uit King Lear waar de oude koning de gestorven Cordelia in zijn armen torst.

Rotterdams Toneel heeft dit stuk onder regie van Bob de Lange met piëteit en veel aandacht voor details gespeeld. Ton Lutz was bewonderenswaardig als Hjalmar Ekdal, een grandioze rol, geheel opgebouwd uit de gestes van de charlatanerie. Ik geloof overigens dat de rol nog sterker zou werken, als het ridicule ervan iets gedempter was gehouden en hij meer geloof had getoond in zijn eigen gestes en frases. Zo was ook Eric van Ingen als Gregers Werle m.i. iets te fanatiek en te absurd waardoor zijn invloed op Hjalmar en Hedvig niet geheel geloofwaardig werd.

Jan Teulings als de oude Ekdal had een paar mooie momenten, maar was als geheel een te stereotiep toneelmannetje. Lia Dorana speelde de placiede Gina Ekdal vaak ontroerend. Voor de jeugdige Hedvig bracht Thera Verheugen de vereiste prilheid en onstuimigheid mee. Wim van den Brink maakte de oude geweldenaar Werle een beetje te mat; Coba Kelling had niet de geest en de ondeugendheid die aan mevrouw Sörby wordt toe-

[p. 274]

geschreven; Leo de Hartogh gaf dokter Relling de nodige poids.

Houdt men rekening met de beschikbare krachten, dan was de voorstelling als geheel verrassend goed: de draden die Ibsen langzaam weeft tot zijn schrikwekkend patroon zichtbaar wordt werden vast in de hand gehouden. De decors van Nicolaas Wijnberg waren mooi en exact.

(1956)