De eend op zolder

Ibsen, Spoken

Henrik Ibsen, de vader van het moderne toneel, is op 23 mei 1906 gestorven en overal in de wereld heeft men hem in het afgelopen seizoen herdacht. Het Nederlandse toneel, dat Shaw in dit eeuwjaar van zijn geboorte notaal negeert, komt nu, laat en aarzelend, met zijn eerbetuiging aan Ibsen aandragen. Als eerste dit jaar heeft de Haagse Comedie een voorstelling gegeven van een van zijn drama's, nl. van het ook hier te lande vaak gespeelde Spoken. Een teleurstellende voorstelling, zo halfslachtig van vormgeving en onbezield van regie-opvatting, dat men de in het programma uitgedrukte twijfel aan de wenselijkheid van een Ibsen-herdenking met volle lepels eraf kon scheppen.

Wat een wonderlijke gedachtengang trouwens voor kunstenaars: heeft een herdenking wel zin, vraagt de schrijver van de toelichting in het programma, als de jongeren van Ibsen niets anders meer weten dan dat hij bakkebaarden had? Het hangt immers alleen van u af, heren toneeldirecteuren en regisseurs of de ‘jongeren’ iets meer van Ibsen te weten komen of niet. Van uw overtuiging dat hij ondanks het verouderen van bepaalde kanten van zijn werk levend en waardevol is gebleven. Van uw persoonlijk contact met dat werk, hetgeen iets heel anders is dan de toneeltraditie dat er hier een of meer dankbare rollen te vergeven zijn. Van uw vermogen ten slotte om die overtuiging en dat contact over te drangen op het publiek, jongeren inbegrepen, dat heus wel gevoelig is voor een gevestigde reputatie als zijn werk met bezieling en artistiek begrip wordt gepresenteerd. Maar als u het zelf niet weet, als er alleen maar twijfel heerst aan uw kant van het voetlicht, dan wordt zo'n Ibsen-voorstelling inderdaad iets plichtmatigs, opgelegd door de rekenkunst van de

[p. 268]

in tweeën gedeelde eeuw en dan komt deze verlate herdenking zelfs nog te vroeg.

Spoken. Men weet dat Ibsen met dit uit 1881 stammende drama o.m. een antwoord bedoelde te geven aan die critici die in Een Poppenhuis een ongeoorloofde aanval op het huwelijk zagen. Mevrouw Alving, de hoofdfiguur van Spoken, verlaat evenals Nora uit het vroegere stuk haar onwaardige man, maar de strenge dominee Manders bij wie zij een toevlucht zoekt stuurt haar terug. Ibsen laat nu zien wat de gevolgen zijn van haar gehoorzaamheid aan haar conventionele plicht. Zij doet haar zoontje Oswald het huis uit om hem de demoraliserende nabijheid van zijn vader te besparen. Zij verbergt haar mans verhouding met de dienstbode door voor haar een man te kopen en het kind zelf op te voeden, ook als dienstbode. En als de uitspattingen van kamerheer Alving hem ten grave hebben gesleept, probeert zij een mooie reputatie voor hem op te bouwen door de stichting van een naar hem te noemen weeshuis. Oswald, die kunstschilder is geworden en die na een langdurig verblijf buitenslands thuiskomt, mag niets weten en niets erven van zijn vader.

Ibsens stelling nu is dat het verleden zich niet laat uitwissen. Niemand heeft kunnen beletten dat Oswald de behoefte aan levensvreugde van zijn vader had geërfd. En als hij Regine kust, de dochter van het door zijn vader verleide meisje, lijkt het mevrouw Alving alsof het verleden is teruggekeerd. Het is niet alleen haar gestorven man die zó komt spoken, maar zij wordt, ondanks haar verlichte denkbeelden, door een slagorde van ingewortelde conventies en onwaarachtigheid omsingeld, die haar bij iedere poging tot uitbraak de pas afsnijden.

De eigenlijke actie van het stuk is deze vertwijfelde strijd van mevrouw Alving tegen de spoken. Om haar zoon te redden die aan een erfelijke ziekte lijdt waardoor zijn verstand wordt bedreigd, is zij bereid alles op te geven: niet alleen vooroordelen, maar ook een normale afkeer van immorele verhoudingen en daden, maar het is alles vergeefs. De spoken zijn haar telkens voor. Het weeshuis brandt nog vóór de opening af en het reste-

[p. 269]

rende geld zal worden gebruikt voor een bedenkelijke onderneming van de schavuit Engstrand, meer in overeenstemming trouwens met de ware aard van de heer Alving. Zijn weduwe moet erkennen dat zij een huwelijk uit berekening had gedaan en daarna een domper op de vrolijkheid van haar man gezet. Zij voelt zich daarom mede schuldig aan zijn bandeloos leven en de gevolgen daarvan. Verlaten, bedrogen en gehaat blijft zij alleen achter met haar krankzinnig geworden zoon, niet in staat er iets aan te veranderen.

Een gruwelijk stuk, maar ook één van de weinige echte tragedies van de 19de eeuw. Natuurlijk is het een en ander in dit gegeven verouderd. Huwelijksmoraal en realiteit liggen niet meer zo ver uit elkaar als in 1881. Het thema van erfelijke syfilis is niet meer zo schokkend, zo taboe en, sinds de ontdekking van de penicilline, ook niet meer zo actueel als toen. Maar het probleem van de erfelijke ziekte is de wereld niet uit, evenmin als de incest en de euthanasie die Ibsen hier eveneens aan de orde stelt. Veel sterker verouderd zijn toon en levenstempo van dit geschiedenis geworden victoriaanse milieu in het zéér provinciale Noorwegen van die tijd.

Men kan dit drama voor mijn gevoel daarom alleen als tragedie beleven binnen die sfeer van burgerlijke zelfvoldane huiskamers, overvol met de gordijnen, de schilderijen en de bric-à-brac van die periode. De geldigheid van de details en de toonaard voor de wereld van toen krijgt een analoge toepasselijkheid voor de wereld van ons. Het lukt echter niet, wat regisseur Joris Diels getracht heeft te doen met de door Joop Kropff ontworpen decors en kostuums, om een algemeen air van tijdeloosheid te geven aan een zozeer door de tijd bepaalde inhoud. Het is een misvatting dat men het verouderen tegengaat door te abstraheren en te symboliseren. Men roept het op die manier juist op.

Fie Carelsen had als mevrouw Alving te sterk de nadruk gelegd op het moederlijke van deze figuur. Leed en conflicten van haar eigen bevrijding leken te veel een voorbije zaak. Haar enige emotionele aandeel aan het drama schenen haar bezorgdheid en haar verdriet over haar zoon te zijn. Van haar strijd tegen de

[p. 270]

spoken, die niet in het verleden ligt, maar die de inhoud van het stuk is, was weinig te merken. Een gespannen en gecompliceerde verhouding tot dominee Manders, op wie zij verliefd is geweest en wiens aandeel in de schuld zij hem hier voor de voeten gooit, ontbrak totaal. Zolang er niets te wenen viel, bleef Fie Carelsen de gezellige beredderende Fie Carelsen die men van de blijspelen kent.

Ook Luc Lutz speelde een heel andere figuur dan de Oswald van Ibsen. Het is een verschrikkelijk moeilijke rol. Maar in plaats van een grote wanhoop, in plaats van de suggestie van ondraaglijk leed zag men de drift en het gejengel van een verwend kind dat zijn zin niet krijgt. Henk van Buuren maakte van Jacob Engstrand het al te gebruikelijke diakenhuismannetje. Myra Ward was er als Regine niet in geslaagd dat symbool van gezondheid en zinnelijkheid te lijken dat Ibsen bedoeld heeft en dat Oswald in haar ziet. Max Croiset was de enige die als dominee Manders een personage had gecreëerd in welks zelfstandig leven men kon geloven. Alleen was het weer moeilijk in hem de man te zien aan wie Helene Alving eens haar hart had verloren. Ik vraag mij ook af of deze brave en bekrompen figuur niet aanvaardbaarder zou worden in zijn relaties tot de anderen als hij minder zalvend gesproken zou hebben, minder de opgelegde karikaturale dominee was geweest.

Dat er een relatie mevrouw Alving - dominee Manders was geweest en, in hun ouderdom, nog bestond, een relatie van gevoelsspanning, was in ieder geval aan niets te bespeuren. Zij leken mensen die elkaar nog nooit hadden ontmoet en elkaar ook nooit zouden ontmoeten. Dat was dan misschien dat tijdeloze dat de regisseur in zijn vormgeving had bereikt: dat de personages ieder in een eigen wereld leefden, de decors en kostuums ook in een aparte wereld en dat geen van deze de wereld van Ibsen was.

(1956)