De eend op zolder

Ibsen, Peer Gynt

Peer Gynt is een dramatisch gedicht, geen ‘drama’. Het mist de hechte bouw van Ibsens latere stukken. Men zou het een nationaal epos kunnen noemen, waarin folkloristische motieven verwerkt zijn, met dit voorbehoud, dat het geen verheerlijking is van wat de schrijver als ‘typisch Noors’ beschouwde, maar juist een kritiek daarop. De term ‘hekeling’ lijkt mij in dit verband minder op zijn plaats, omdat Ibsen nooit voldoende humor heeft gehad om als satiricus te mogen gelden. Maar Peer Gynt is in sterke mate wat ook de latere maatschappelijke stukken van Ibsen zijn: polemisch. De schrijver polemiseert tegen zijn land-

[p. 262]

genoten door hen er op te wijzen hoe halfhartig, hoe weinig principieel en consequent, hoe weinig genereus zij zijn. Peer Gynt is de belichaming van deze ondeugden: de belichaming van Ibsens eigen grieven kan men ook zeggen. Dit polemische epos zou voor Noorwegen moeilijk aanvaardbaar geweest zijn, als de schrijver zijn hoofdpersoon niet tevens voorzien had van zijn eigen fantasie en dichterlijkheid, die weliswaar door Peers dorpsgenoten niet verdragen wordt als zij de vorm aanneemt van opschepperij, maar die tegelijkertijd van hem een held maakt met wie men bereid is zich te vereenzelvigen. ‘Goed’, zou men zich kunnen voorstellen dat de Noren zeggen, ‘wij zijn laf en halfhartig en wij liegen veel zonder iets te doen, maar onze leugens zijn subliem’.

Ibsen is in dit stuk dan ook op zijn best als hij zijn held laat fantaseren over zijn heldendaden, dromen over de Trollenkoning en het Trollenrijk of op het sterfbed van zijn moeder Aase alle treurigheid verdrijven door haar mee te nemen op een denkbeeldige, opwindende sledetocht naar de hemelpoort. Hier is de schrijver ook inderdaad de vertolker van het vertellersgenie van zijn volk. Men kan er zich de atmosfeer bij denken van de lange avonden en de barre, onsentimentele sagen van het Noorden. Moeilijker is het de schrijver te volgen in de verdere omzwervingen van Peer. De scènes in Marokko en Egypte zijn zwak. Met zijn vertegenwoordigers van verschillende nationaliteiten, met zijn gekkenhuis in Caïro is Ibsen aan het polemiseren tegen de actualiteiten van 1867 op een toen waarschijnlijk ook al niet zo doeltreffende manier die ons nu in elk geval niet meer aanspreekt.

En dan is er natuurlijk het aandoenlijke geval van Solvejg, dat velen nog wel erg mooi zullen vinden. Persoonlijk moet ik mij hier excuseren, want nee, dat brave meisje dat door Peer verlaten is en haar hele leven in een berghutje trouw op hem zit te wachten, is mij al te romantisch. Het is inderdaad een bekende gewoonte van pasgehuwde mannen om even een brief te gaan posten en dan vijftig jaar weg te blijven. Maar de Solvejgs wachten niet meer zo lang, mede door toedoen van Ibsen zelf die (later) de vrouw zoveel zelfstandigheid heeft voorgeschre-

[p. 263]

ven. Daarom lijken mij de romantische gedeelten van Peer Gynt verouderd (afgezien van de muziek: in haar lied blijft Solvejg natuurlijk altijd een liefje) evenals de polemische strekking van het geheel.

Niet ten onrechte heeft Theater ten volle partij willen trekken van de populariteit van de muziek. Bekortingen waren noodzakelijk om een tijdsduur van vier uur althans niet te overschrijden, maar men heeft de voorkeur gegeven aan het schrappen van tekst om b.v. een voor de handeling overbodige inlas als Anitra's dans ter wille van de muziek (en de dans) te kunnen behouden. Een grotere concentratie op de handeling zou immers toch geen overtuigend drama hebben opgeleverd.

De regisseurshand van Van Dalsum was dan ook niet zozeer in de vormgeving van het nogal vormloze geheel terug te vinden als wel in een aantal afzonderlijke scènes, zoals b.v. in de uitstekend geslaagde bruiloftsscène met het pakkende slot van de zich als het ware elektrisch voortplantende ontdekking door de bruiloftsgasten van het feit dat de bruid geschaakt is door Peer Gynt.

Moeilijk te beoordelen is de vertaling van Gerard den Brabander die soms vindingrijk en slagvaardig klonk, maar die in het algemeen al te gemakkelijk rijmde. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat de metrische banaliteit en het zeer persoonlijk inzicht van deze dichter in de gevoelswaarde van woorden en uitdrukkingen zou kunnen overeenkomen met het Noorse origineel. In ieder geval is het voor een acteur vrijwel onmogelijk om na Aase's dood enige ontroering te leggen in de mededeling ‘moederlief is heen!’ en later verbijstering uit te drukken bij zijn ontmoeting met de Sphinx met ‘asjemenou!’

Ondanks deze handicap heeft Robert de Vries een opmerkelijke prestatie geleverd met zijn vertolking van Peer Gynt. Hij heeft er geen homogeen karakter van gemaakt, wat, geloof ik, ook onmogelijk is. Maar hij heeft de dichterlijke bravoure-figuur vooral in de jonge, romantische aspecten van de rol uitstekend geprojecteerd. Hetty Beck was moeder Aase op haar kernachtige en ook bewogen manier. De Solvejg van Marijke

[p. 264]

Bakker had het zuivere en onschuldige dat hier vereist wordt. Van Jo Sternheim zag men een indrukwekkende Trollenkoning en van Anny de Lange een temperamentvolle ‘Groene Juffer’. Bernhard Droog trof door zijn scherpe typeringen als smid en als Duits zakemnan en Jacques Snoek speelde vooral de Knopengieter (de Dood) met een sinistere allure.

De soepel in het geheel passende choreografie was van Do van Dalsum. De moderne, fantasierijke decors van Wim Strijbosch waren in het algemeen bijzonder geslaagd en de kostuums van Wim Crouwel sloten zich daar goed bij aan. Een belangrijke bijdrage tot de sfeer van de zeer suggestieve Trollenscène leverden de groteske maskers van Kees Keus.

(1954)