De eend op zolder

[p. 259]

Ostrowski, Het Onweer

Ostrowski was een toneelschrijver met slavofiele sympathieën, maar tegelijkertijd stond hij niet geheel vijandig tegenover de radikale met het Westen sympathiserende nieuwlichters die zoveel invloed hebben gehad op het literaire leven van zijn tijd. Beide partijen vonden elkaar trouwens in een gezamenlijke afkeer van de kooplieden, parvenu's in de ogen van de verdedigers der traditie en bolwerken van konservatisme voor de radikalen.

De kooplieden zijn Ostrowski's bêtes noires. In Het Onweer komt men enkele onbarmhartig getekende karikaturen van deze stand tegen: dikgevreten, zelfingenomen machtswellustigen die in hun omgeving alles verwoesten wat in de ogen van de schrijver waarde heeft, liefde, redelijkheid, mildheid en begrip. Tegenover de dronkaard Diekoj en de bigotte weduwe Kabanowa heeft Ostrowski de dichter Koeligin gesteld als vertegenwoordiger van de radikale en humanitaire ideeën. En ofschoon deze Koeligin met zijn liefde voor de schoonheid en zijn gemeenschapsgevoel duidelijk de sympathie van de schrijver bezit, heeft hij hem toch ook zijn kritiek niet bespaard als hardnekkig gelovige in een materialistisch soort wetenschap, waarin het ‘perpetuum mobile’ ongekende zegeningen zal brengen. In zijn bij ons meermalen gespeelde stuk Het Woud vertoont Ostrowski datzelfde aardige trekje dat hij zijn positief gewaardeerde figuren (de komedianten) relativeert door óók hun belachelijke kanten te laten zien, een psychologische breedheid die hij ten opzichte van zijn zwarte schapen niet aan de dag legt.

Het onweer dat de gebeurtenissen symbolisch begeleidt is de rampzalige afloop van de liefdesgeschiedenis tussen Diekoj's afhankelijke neef en Kabanowa's geterroriseerde schoondochter. Het is een heel pathetische liefdesgeschiedenis: een kort en wanhopig zoeken naar vrijheid en geluk als ontsnapping uit een wereld van duisternis en liefdeloze dwang. De minnaar wordt weggezonden naar Siberië en Katerina verdrinkt zich in de Wolga.

Scharoff is er in geslaagd de atmosferische verglijdingen en

[p. 260]

kontrasten in de vijf bedrijven (zes taferelen) van dit stuk met een hallucinerende scherpte op te roepen. Met behulp van geperfectioneerde, hoog-romantische opera-decors, (ontworpen door Lucas Wensing), die zowel door hun eigen sfeer als door hun verouderde stijl iets aandoenlijks hadden (en in dat aandoenlijke ook welsprekend waren) en met behulp van een heel arsenaal van stiltes, vertragingen, gezang op de achtergrond, heeft hij de zomerse natuur in het kleine stadje aan de Wolga, de avondstemming in het bloeiende park en de nachtelijke verbijstering rondom de zelfmoord van Katerina, kortom de hele romantische ambiance van het drama met een zowel scherp als fijn gevoel op het toneel gezet.

Ik twijfel er echter aan of dit stuk van Ostrowski zoveel minutieuze toewijding waard is. Aan de ene kant zeker wel. Het is vol met satire en romantiek. Maar aan de andere kant zijn wij verwend door een fijnzinnig detaillist als Tsjechow. Terwijl dit soort regie bij Tsjechow allerlei subtiliteiten te voorschijn brengt, wordt hier een eenvoudig en grof dramatisch weefsel onder een vergrootglas bekeken waardoor het gebrek aan verfijning onnodig wordt geaccentueerd.

Toch lijkt het mij denkbaar dat de methode-Scharoff lonend geweest zou zijn als het spelersmateriaal in zijn geheel op het niveau zou hebben gestaan van de regie. In de veeleisende spelopvatting van deze regisseur kwam duidelijk tot uiting dat Rotterdams Toneel met zijn handjevol eerste plans acteurs en zijn grote tros van de derde rang onevenwichtig is samengesteld. Het gezelschap is niet in staat een voorstelling van dit kaliber behoorlijk te bezetten.

De talenten van Wim Grelinger immers zijn totaal ontoereikend voor de belangrijke rol van de radikaal-denkende dichter Koeligin. Ton Lensink als Katerina's minnaar heeft bepaald niet de persoonlijkheid waarvan het aannemelijk is dat zij tragedies ontketent en zelfs Eric van Ingen komt met al zijn blijspelervaring niet toe aan de tragische rol van Katerina's sullige echtgenoot.

Daarbij komt dat Caro van Eyck die ongetwijfeld het soor-

[p. 261]

telijk gewicht heeft voor de rol van Katerina in haar interpretatie niet steeds overtuigend was. Ik had de indruk dat haar opvatting was blijven steken in een onopgelost conflict tussen een romantische stijl met het grote pathetische gebaar en een modernere, sobere manier die haar persoonlijk meer ligt. Zo waren er aangrijpende en holle passages. Soms had haar stem de neiging weg te zakken in een monotone dreun en in te lage registers. Er waren momenten waarop zij diep ontroerde, er waren momenten waarop zij niet overtuigde en er waren momenten waarop ik haar niet verstond.

Prachtige typeringen zag men van John Gobau als de opgeblazen koopman Diekoj en van Magda Janssens als de tirannieke weduwe Kabanowa. Ton van Duinhoven verraste door zijn zwierige vertolking van een muzikale en amoureuze jongeman die bovendien over een behoorlijke zangstem bleek te beschikken. Ann Hasekamp was een temperamentvol meisje, Clara Vischer een opvallend pittoreske bedelares en Sara Heyblom een halve gare oude dame.

Als geheel was deze lange voorstelling zowel verrukkelijk omdat men kon zien wat zij had kunnen zijn, als ook onbevredigend door wat zij was.

(1954)