De eend op zolder

Ostrowski, Het Dagboek van een Deugniet

Voor regisseur Peter Scharoff is de opvoering van Ostrowski's blijspel Het Dagboek van een Deugniet een triomf geworden, omdat hij aan de spelers die onder zijn leiding optreden zoveel méér weet te ontlokken dan waartoe zij gewoonlijk in staat zijn. Een triomf ook voor die spelers die de ongewone prestatie dan toch maar leverden. De exotische uitbundigheid gecombineerd met toneelmatige finesse waardoor deze regie zich kenmerkt gaf bijzonder veel te genieten. Maar dwars door die waardering heen voelde ik toch tijdens de voorstelling een enkele keer twijfel opkomen, waarvan, achteraf, een klein vraagteken is overgebleven.

Dit blijspel is meer een morele, dan een maatschappelijke satire. De ‘deugniet’ Glumowis een Reinaert, een Machiavelli, die zich een weg baant naar rijkdom en succes door partij te trekken van de zwakheid en ijdelheid van een invloedrijke kliek. Hij maakt van de hypocrisie en vleierij die daar lukraak worden beoefend een logisch en sluitend systeem. Nadat hij gemerkt had dat de hantering van de waarheid (door de hekeling van mis-

[p. 257]

standen) hem geen stap verder bracht, besloot hij principieel te gaan liegen. Om zelf geen dupe te worden van zijn veinzerij vertrouwt hij zijn werkelijke meningen toe aan een dagboek, een maatregel van geestelijke hygiëne die hem noodlottig wordt. Terwijl hij op het punt staat een rijke erfdochter te trouwen en een hoge positie te verwerven, stort het kaartenhuis in elkaar doordat zijn dagboek in handen valt van zijn weldoeners. De bedrogen aristocraten die hem verjagen moeten echter tegenover elkaar erkennen dat zij hem nodig hebben en over enige tijd wel weer zullen inviteren.

Een satire dus, die niet zonder bitterheid en cynisme over de menselijke deugden oordeelt in termen van karikaturale typen en niet van menselijke karakters. Het Dagboek van een Deugniet is zover mogelijk verwijderd van de halftinten en muzikale stemmingen die de stukken van Tsjechow kenmerken. Het is zelfs verstoken van het pathos dat Ostrowski's Het Woud beheerst. Dit Dagboek is primitief, droog, scherp als een militaire mars.

Guus Oster speelde Glumow en hoewel hij, zelfs in Scharoffs handen, niet die magnetische schavuit is geworden die men zich had voorgesteld, wist hij de illusie van een vlotte, slimme, gladde charmeur voortreffelijk te wekken. Groter van allure waren de ingebeelde dwazen die zijn slachtoffers worden. In de eerste plaats: John Gobau, die van de pedante kwast Mamajew een groteske kruising tussen een haan een en ezel had gemaakt, parmantig en oliedom. Verder: Paul Huf, die ik zelden zo goed zag als in de gedaante van de oerconservatieve, oerachterlijke, maar boerenslimme generaal Krutizki. Ten slotte: Hans Kaart, onweerstaanbaar gek als de opgeblazen liberale rechter Gorodulin die zo innig tevreden is met zijn eigen humoristische en amoureuze stoutigheden.

Ook de dames die de deugniet om de vinger windt hadden goede vertolkingen gevonden. Zijn moeder die zijn medeplichtige is werd door Mien Duymaer van Twist zeer doeltreffend als zijn vleierige en gluiperige projectie uitgebeeld. Mimi Boesnach speelde de kokette op Glumow verliefde tante even over-

[p. 258]

tuigend in het oplepelen van zijn honig als in het uitspugen ervan na zijn démasqué. Jacqueline Royaards-Sandberg was een indrukwekkende verschijning als de bigotte weduwe Turussina en Clara Vischer maakte van de waarzegster Manjefa, die een stinkende oplichtster is, een bizarre griezel die het midden hield tussen de hertogin uit Alice in Wonderland en een prentje opgediept uit de diepste Russische folklore.

De rijke erfdochter die net aan Glumows neus voorbijgaat kwam tot leven in de bekoorlijke gedaante van Kitty Janssen en Maxim Hamel speelde met verve de huzarenofficier die geen deugden heeft en daarvoor met haar liefde wordt beloond. Philippe la Chapelle was een verlopen, de chantage beoefenende schrijver, Ina van Faassen en Hedda van der Linde twee heksachtige klaploopsters en van de bedienden viel Pierre Myin op als een zwevend wit spookje dat in het laatste bedrijf aan een onnoemelijke verkoudheid leed.

De voorstelling die door Friso Wiegersma smaakvol was aangekleed was tot in details geboetseerd en met vondsten doorspekt. Dat dit stuk een regie die met finesses werkt nodig heeft, lijkt mij onbetwistbaar. Maar deze opvoering gaf soms het gevoel van een ook het tempo belemmerende overlading. De uitbundige stijl van toneelspelen ging sommige acteurs uitstekend af, maar maakte bij anderen wel eens een geforceerde indruk.

De regie van Scharoff heeft ongetwijfeld een briljante voorstelling opgeleverd. De spelers hebben er, zoals Hans Kaart in een toespraakje aan het slot releveerde, zeker veel van geleerd. Maar is het juist, dat zij een nabootsing van het Russische toneel met zijn legendarische beweeglijkheid en gesticulaties nastreven, in plaats van hun eigen, minder spectaculaire, maar voor hen natuurlijker en toch ook expressieve speelstijl?

(1953)