De eend op zolder

Ostrowski, Het Woud

In Het Woud van Alexander Nikolajewitsj Ostrowski (1823-1886) vindt men een schildering van een burgerlijk aristocratische samenleving die wordt gewogen en te licht bevonden. Ostrowski brengt een aantal grondbezitters en kooplieden ten tonele, wier waarden meetbaar worden en verschrompelen doordat hij twee toneelspelers op hen loslaat, vertegenwoordigers dus van een schijn die ‘echter’ kan worden dan de ‘komedie’ der aristocraten.

Deze aristocraten zijn trouwens halve barbaren. Zij kombineren het kinderlijke van een geringe beschaving met het rauwe van een enorme vitaliteit. Zonder een zeker realisme geweld aan te doen kon Ostrowski ze daarom tekenen als morele karikaturen op een ijskoud-spottende manier die aan Molière doet denken. Het zwaartepunt van zijn stuk ligt echter niet zozeer in de moraal-kritiek (die men bij Gogol zoveel beter vindt) als juist in zijn behandeling van het positieve element: de toneelspelers.

Ostrowski is in de eerste plaats een toneelkenner, een schrijver die het theater-effect beheerst, maar die zich overigens over de karakters van toneelspelers ook geen grote illusies maakt. Zijn introductie van de acteurs heeft al dadelijk een onvergetelijk pathos: midden in Rusland, bij een wegwijzer, komen de tragische en de komische acteur elkaar tegen.

Donkisjotow (die werkelijk een soort van Don Quichote is), de speler van tragische heldenrollen, is onderweg van Astrakan naar Pskow; Fortunatow, de komische acteur en pechvogel, is onderweg van Pskow naar Astrakan. Zij zijn beiden berooide

[p. 255]

komedianten. Ondanks zijn berooidheid speelt Donkisjotow continu heldenrollen in het dagelijks leven. Als hij merkt dat het meisje dat als arme verwante op het landgoed van zijn familie geduld wordt zich uit liefdesverdriet wil verdrinken, is zijn eerste reactie te willen profiteren van het tragische talent van iemand die tot een dergelijke wanhoop in staat is. Met zo'n tragédienne kunnen zij een troep vormen! Maar de tweede reactie is het grote heldengebaar. Hij maakt haar huwelijk mogelijk met de duizend roebel die hij met veel moeite als zijn rechtmatige erfenis had losgekregen en die hem en zijn vriend de komiek uit de ellende had kunnen verlossen. De heldenrol wordt echt en de ‘beschaafden’ blijven beschaamd in hun onthulde barbaarsheid achter.

De voorstelling van het Amsterdams Toneelgezelschap had goede momenten. Louis Saalborn maakt als regiseur de indruk dat hij ten dele afgaat op intuïtie, op artistieke inspiratie en verder op routine. Zijn opvoering is daardoor slechts bij flarden bezield. Telkens ziet men flitsen van boeiende elementen afgewisseld met dode stukken waarin de regisseur verstek heeft laten gaan. Het toneelbeeld had in het charmante en stijlvolle decor van Rosemarijn van der Does de Willebois genoeg mogelijkheden. Maar de groepering van de spelers daarin leek gewoonlijk aan het toeval te zijn overgelaten.

Ook het spel was ongelijk. Saalborn zelf als de tragische acteur had sublieme momenten, maar sommige delen van zijn rol leken geïmproviseerd. Men kon zien hoe schadelijk de combinatie van het voeren van regie en het spelen van een belangrijke rol bij een dergelijk stuk kan zijn. Men had nu te maken met een in opzet prachtige uitbeelding die onvoldoende beheerst werd, terwijl haar situering in het geheel telkens een lukrake indruk maakte. Het leek ook of Saalborn af en toe op goed geluk om zijn tekst heen praatte in plaats van de exacte woorden te reproduceren, een ongelukkig procédé dat soms tot een onverzorgde dictie of een onverstaanbaar gemompel leidde.

Wat exactheid hier kan opleveren liet de jeugdige Johan Walhain zien wiens komische acteur in zijn beperkter kader beter

[p. 256]

uit de verf was gekomen dan de in potentie zoveel grotere creatie van Saalborn. De ontmoeting van beide toneelspelers onder de wegwijzer was een bijzonder verzorgde scène die dan ook een werking had zoals in deze voorstelling verder te vaak ontbrak.

De overige rolbezetting was slechts ten dele bevredigend. De rijke weduwe Raisa van Vera Bondam was precies zoals men zich deze zelfzuchtige en schijnheilige dame voorstelt. Jan Modderman wist in houding en uitdrukking volkomen het karakterloze jongetje uit te beelden waarop zij haar begerig oog heeft laten vallen. Ook Gijsbert Tersteeg en Jan Apon hadden hun grondbezitters fraai getypeerd. Liane Saalborn speelde het arme nichtje verdienstelijk, maar zij is nu eenmaal niet het romantische aandoenlijke meisje dat hier vereist werd.

(1953)