De eend op zolder

Dostojewski, De Eeuwige Echtgenoot

De romans van Dostojewski worden met grote hardnekkigheid voor het toneel bewerkt, ofschoon zij er volkomen ongeschikt voor zijn. Want als men de details, de nerveuze redeneringen, beschrijvingen en analyses die het vlees van zijn verhalen zijn, er afhaalt - en dat doet men bij een toneelbewerking - blijft er alleen het geraamte van een melodramatische intrige over. Het wezen van zijn verhaaltrant is immers juist dat hij deel heeft aan al de deraillementen, aan de wreedheden en zelfvernederingen, aan de hele scala van menselijke misère die de onderwerpen van zijn boeken zijn. Zijn behandeling van de stof combineert een weergave van de feiten en een uiterst subjectief beleven ervan. Het is een romanprocédé dat tegengesteld is aan het objectiverende schrijven voor het toneel.

Dit is ook weer eens gebleken bij de voorstelling van de toneelbewerking die Jacques Mauclair heeft gemaakt van Dostojewski's korte roman De Eeuwige Echtgenoot. Wat er op het toneel vertoond werd, was niet meer dan het geraamte. De bedrogen echtgenoot komt na de dood van zijn vrouw de gewezen minaar kwellen. Er blijkt een dochtertje te zijn, verwekt door de minnaar. Men ziet het meisje niet, maar men verneemt wel dat het dood gaat. De minnaar wordt door de ‘echtgenoot’ meegenomen naar de familie van een meisje dat hij tot zijn tweede vrouw wil maken. Men ziet dat bezoek niet, maar men hoort dat de ‘echtgenoot’ er zich belachelijk heeft gemaakt. Een jonge vriend van dat meisje komt hem bedreigen en brutaliseren. Ten slotte doet de echtgenoot een mislukkende poging om de minnaar met een scheermes de keel af te snijden.

[p. 253]

Men moet erkennen dat Mauclair de novelle vakkundig op het toneel heeft gebracht. Het kan slechter gedaan worden, maar m.i. moet het helemaal niet gedaan worden. In deze toneelbewerking immers ontbreekt, moest onvermijdelijk ontbreken, wat het belangrijkste is in het verhaal, nl. de zielstoestand van de personages. Het schuldbesef, de zelfkwelling, de wraaklust, kortom al die emoties en motieven die de schrijver in zijn verhaal onthult, bezielen hem immers zelf terwijl hij schrijft. Dat maakt niet alleen het verhaalde overtuigend, maar het geeft er ook de beklemmende, de half-waanzinnige atmosfeer aan. Wat er op het toneel te zien was betekende echter niet meer dan een niet al te interessant gemengd bericht.

Het is ook niet juist als men denkt dat de toneelspelers door hun uitbeelding het ontbrekende kunnen aanvullen. Max Croiset die de echtgenoot en Ton Lutz die de minnaar gespannen en genuanceerd hebben gespeeld bleven toch ver verwijderd van de personages van wie Dostojewski het innerlijk leven in de eerste plaats uitbeeldt. Het is onvermijdelijk dat de dialoog van zo'n toneelbewerking mager uitvalt. Er ontstaan dan stiltes die moeten worden opgevuld met suggestief spel. Maar wat men kan suggereren is niet meer dan de eenvoudige, primaire gevoelens. Men komt niet toe aan de complicaties van het neurotisch getinte gevoelsleven dat Dostojewski's onderwerp is. De stiltes op het toneel hebben daardoor het effect dat zij de spanning breken, dat zij leegtes worden die de toeschouwers met onrustig hoesten gaan opvullen.

Deze voorstelling die door Max Croiset bekwaam was geregisseerd heeft mij daarom allerminst kunnen bevredigen. Ondanks het goede spel van Croiset en Lutz en van Coba Kelling en Hans Boswinkel in twee kleine rollen.

Voor een dergelijk drama dat zich in de beslotenheid van benauwde kamers moet afspelen, was het decor van Hep van Delft trouwens geheel ongeschikt. Er stond hier een verzameling meubels tegen een achterdoek van Byzantijnse koepels die Russische kerken moesten suggereren. Dat was niet alleen onnodig, het gaf bovendien de indruk dat iemand zijn boeltje op straat

[p. 254]

had gezet. De beslotenheid van een kamer is bij een dergelijke stof niet alleen psychologisch noodzakelijk, maar zou ook de verstaanbaarheid ten goede zijn gekomen. Maar ook onder betere omstandigheden zou dit stuk m.i. geen kansrijke onderneming hebben opgeleverd.

(1960)