De eend op zolder

Dostojewski, Het Landgoed Stepantsjikowo

Bij iedere toneelbewerking van een roman van Dostojewski stuit men op de moeilijkheid dat zijn personages bezwaarlijk buiten de actie-radius van zijn beschrijvingen kunnen leven. De gedragingen van deze mensen zijn altijd excessief, karikaturaal, vol met innerlijke tegenspraak. Zij ontlenen hun geloofwaardigheid aan de navelstrengen die hen in de boeken met de auteur verbinden. Zet men deze mensen op het toneel, dan verbreekt men die verbinding. Zij worden dan geobjectiveerd en dat is een behandeling waar zij niet tegen kunnen.

Dostojewski's psychologie is even geniaal als fragmentarisch. Zij komt meestal voort uit zijn ene grote ervaring, die van vernederd en beledigd te zijn en uit een aantal mogelijke reacties daarop. Binnen de sfeer van zijn persoonlijke fantasieën en redeneringen zijn de mensen in zijn boeken geloofwaardig genoeg. Maar buiten die invloedssfeer wordt hun dialoog teruggebracht tot een tamelijk kille documentatie van hun onbestaanbaarheid.

Daarom wordt de toch altijd al hachelijke onderneming van het omsmelten van romans tot toneelstukken bij een auteur als Dostojewski een onvermijdelijke mislukking. Zelfs een korte roman als Het Landgoed Stepantsjikowo waarin bij zo'n bewerking betrekkelijk weinig aan personages en feiten verloren gaat en die in zijn vorm al dicht bij het toneel staat, verdraagt die metamorfose niet. De personen overschrijden dan de grens die aan het karikaturale effect gesteld is. Zij fungeren niet meer als de symbolen van een overgevoelige fantasie. Zij worden niet gered door de ‘humoristische’ toon van een vertelling die nu eenmaal

[p. 251]

andere spelregels suggereert dan realistisch vertoonde feiten op het toneel. Zij worden objectief en vallen door de mand als tamelijk stompzinnige bedenksels.

Als toneelstuk lijkt Het Landgoed Stepantsjikowo bovendien een kopie van Molière's Tartuffe dat een veel helderder drama is, ook met tamelijk simplistische personages, maar zonder de troebele pretenties van het tegendeel, die deze dramatisering kenmerken. Er bestaan van deze roman verschillende toneelbewerkingen. Begrijpelijk, want het boek ‘vraagt’ er min of meer om, maar geen enkele bewerking kan bevredigend uitvallen, dus ook niet de dramatisering van Nemirowitsj Dantsjenko die de Nederlandse Comedie bezigde.

Het was een opvoering die zeer verzorgd, doordacht en gedetailleerd was, zoals men van de werkstukken van regisseur Peter Scharoff gewend is. Ko van Dijk had van de schijnheilige parasiet Foma Fomitsj Opiskin een meer dan levensgrote griezel gemaakt. Hij had zich eng gegrimeerd, hij bewoog zich eng, praatte eng en werd daardoor vooral ridicuul op een Boris-Karloff-achtige manier. Het beklagenswaardige kantje dat de man ook moet hebben - hij is zo'n pestkop geworden omdat hij zo getrapt was - raakte daardoor een beetje in de verdrukking.

Zijn dupe en domme bewonderaar, de grenzeloos goedhartige kolonel Rostanjew, werd met een innemende animo uitgebeeld door Johan Fiolet. Het koor van devote aanbidsters van Foma Fomitsj werd aangevoerd door de ietwat kindse mama van de kolonel, aan wie Mien Duymaer van Twist de allure van koningin Victoria had gegeven. Zij werd op lugubere wijze gesecondeerd door Mimi Boesnach als haar slangachtige gezelschapsdame en door een pittoresk trosje van tafelschuimende oude vrijsters, breisters en nonnen waarmee Scharoffhet toneel zo knap weet te stofferen.

Nienke Sikkema maakte een aandoenlijk figuurtje van de gouvernante Natasja; Rita Maréchal gaf temperamentvol reliëf aan de jeugdige Sasja en Elisabeth Hoytink trof met haar vertolking van de hysterische Tatjana.

In bruikbare, ouderwetse decors van Lucas Wensing en in

[p. 252]

mooie kostuums van A. Roland Holst-de Meester werd over de gehele linie goed gespeeld. Maar boeiend of zelfs maar geloofwaardig werd het allemaal niet. Het leven was hier vervangen door een mechanische apparatuur.

(1958)