De eend op zolder

Toergenjew, Een Maand op het Land

In het repertoire van Stanislawski heeft Toergenjews komedie, in 1909 voor het eerst in zijn oorspronkelijke vorm gespeeld, een belangrijke plaats ingenomen. Alleen de acteurs die geleerd hadden Tsjechow te spelen waren in staat Toergenjews psychologische subtiliteiten over te brengen. De komedie van de oudere romancier, vóórdien alleen in een toneelbewerking gespeeld of als ‘leesstuk’ beschouwd, begon daardoor eerst zestig jaar na zijn ontstaan zijn werkelijke toneelcarrière. En men moet Stanislawski's leerling Peter Scharoff dankbaar zijn dat hij ons in de gelegenheid stelt kennis te nemen van de boeiende stijl waarin Toergenjews verwaarloosde stuk indertijd tot leven is gebracht.

Nu is Een Maand op het Land niet zomaar een blijspel, zoals de blijspelschrijvers ze aan de lopende band vervaardigen. Het is een met hartebloed geschreven stuk dat ontstaan is toen de ongeveer dertig jarige schrijver (1818-1883), gevlucht voor zijn tirannieke moeder, in Parijs woonde als gast in het gezin van Pau-

[p. 248]

line Viardot, een gevierde zangeres in die tijd, die vele aanbidders heeft gehad van wie Toergenjew de hardnekkigste is geweest. De schrijver woonde als vriend van de heer Viardot en als platonisch minnaar van zijn vrouw bij de familie in. Het is deze situatie die men terugvindt in het toneelstuk waarin de dertigjarige Rakitin als ‘vriend des huizes’ inwoont bij de landeigenaar Islajew en als een trouwe hond in het gezelschap verkeert van diens vrouw Natalja Petrowna.

Toergenjew heeft de gevoelsinhoud van de relatie tussen Natalja en haar vriend (‘Michel’) gedramatiseerd door haar verliefd te laten worden op een 21-jarige jongeman, een student die tijdelijk als onderwijzer fungeert van haar zoontje. De jeugdige onbevangenheid van deze Beljajew doet vele harten in het ietwat slaperige landhuis sneller kloppen. Het dienstmeisje Katja verliest haar belangstelling voor de trouwplannen van een bediende. Werotsjka, 17-jarig pleegkind van Natalja, is meer dan kinderlijk dol op de nieuwe leraar en Natalja zelf, ietwat verveeld levend tussen een brave, prozaïsche echtgenoot en een melancholieke, poëtische vriend, wordt hartstochtelijk verliefd.

De inhoud van het stuk bestaat uit de verwikkelingen die deze verliefdheid veroorzaakt. Natalja zelf handelt sluw en meedogenloos tegenover haar pleegdochtertje in wie zij een rivaal ziet. Vriend Ratikin wordt op een vernederende manier in vertrouwen genomen en wordt door de echtgenoot en zijn moeder die alles uit de verte bekijken voor de oorzaak gehouden van Natalja's gemoedsverwarring. Een zinvolle nevenintrige, die als spottend commentaar werkt op de romantische verliefdheden van de hoofdfiguren, wordt gevormd door de komische hofmakerij van de cynische dokter die ook overigens als een kleine slimme profiteur voordeel weet te slaan uit de grote gevoelens van de anderen.

In schijn is dit in beweging gebrachte wereldje georganiseerd rondom de jonge, verlegen onderwijzer: in werkelijkheid is alles geobserveerd vanuit de positie van Rakitin, de vriend die het slachtoffer wordt van de verliefdheden, de misverstanden, de intriges en zijn eigen trouw. Toergenjew heeft als de eerste-rangs

[p. 249]

psycholoog die hij is ook hem, Rakitin, en daarmee zichzelf geobjectiveerd en zelfs lichtelijk belachelijk gemaakt. Zijn voornaamste aandacht, ook als schrijver, gaat uit naar Natalja, die fascinerend getekend is in de afwisseling van haar slangachtige en edele aandriften. Alle mensen in dit stuk zijn scherp omlijnde, geloofwaardige personages, maar alleen Natalja is meer dan levensgroot. De geïmpliceerde kritiek op haar egoïstisch gedrag is even absoluut als de opgewekte bewondering voor haar soms door goedheid gedicteerde grillen.

Het gecompliceerde weefsel van gevoelens en verhoudingen dat dit stuk is vraagt als het ware om de detaillerende, psychologisch fijnzinnige stijl waarin Scharoff op het voetspoor van Stanislawski een meester is. In dit geval had hij de beschikking over enkele spelers die zijn opvattingen goed konden verwezenlijken. In de eerste plaats Sigrid Koetse als Natalja Petrowna: een briljante vertolking, levendig, charmant, waardig en aandoenlijk, beurtelings glad veinzend en ontwapenend openhartig, voortdurend reagerend vanuit een scala van gevoelens en stemmingen. Jan Retèl was als Rakitin een genuanceerd, weemoedig personage, een in de schaduw levend man met gesuggereerde reserves aan levenskracht.

Heel goed was verder Julien Schoenaerts als de jonge onderwijzer Beljajew, de ingénu die de vrouwenhoofden op hol brengt met zijn charmante onbevangenheid. Schoenaerts accentueerde heel kundig het contrast tussen zijn natuurlijke vlotheid in de omgang met kinderen en bedienden en zijn bevriezende verlegenheid tegenover Natalja. Een prachtige rol speelde ook Max Croiset als de intrigerende dokter Sjpigelski. Croiset beeldde hem uit als een buikig aardmannetje, als een baardige larf die zich overal thuisvoelt en die overal misstaat.

Magda Janssens maakte een geduchte dame van Anna Semjonowna, de moeder van landheer Islajew die met waardigheid door Jos Knipscheer werd uitgebeeld. Marja Habraken was nog niet helemaal opgewassen tegen de rol van Werotsjka waarin men een sterker contrast tussen kinderlijke gedweeheid en de later opgewekte vrouwelijke weerbarstigheid zou willen zien.

[p. 250]

De fraaie, sfeervolle decors en de vaak charmante kostuums waren ontworpen door Harry Wich. Deze voorstelling waarin de stijlvolle (d.w.z. ietwat ouderwets klinkende) vertaling van Karel van het Reve werd gebruikt was een hoogtepunt van toneelkunst.

(1962)