De eend op zolder

Gogol, De Revisor

Nieuw Rotterdams Toneel heeft een uitvoerig detaillerende voorstelling gegeven van Nikolaj Gogols beroemde komedie De Revisor, geregisseerd door Peter Scharoff. Het was een voorstelling met een grote hoeveelheid bewonderenswaardige momenten waarvan de som toch niet een geheel had gevormd dat in alle opzichten kon bevredigen. Dat kwam ten dele doordat de realisering vaak achterbleef bij de zichtbare intenties van de regisseur, ten dele ook doordat Scharoff met allerlei invoegselskluchtige of sfeerscheppende ‘stage-business’ - het stuk onnodig had gerekt. Er was een overlading die afbreuk deed aan het effect, aan de satirische slagvaardigheid van het stuk.

Men kent het verhaal van de platzakke avonturier die door de corrupte ambtenaren van een provinciestadje wordt aangezien voor een ‘revisor’, een regeringsinspecteur. Hij laat ze voor hun vergissing niet alleen geducht betalen, maar hij ontneemt ze ook hun laatste restje zelfrespect. De bedrogenen beseffen in hun ontnuchtering dat de paniek waarin zij een leeghoofdige opschepper voor een hoge ambtenaar waren gaan houden was voortge-

[p. 246]

komen uit een universeel en alles beheersend kwaad geweten. Zoals ook in Gogols verhalen vaak gebeurt, slaat dan het kluchtige om in het huiveringwekkende. De menselijkheid valt van de personages af. Zij zien elkaar en zichzelf plotseling verdwijnen achter beestachtige snoeten en snuiten. En Gogol verzuimt niet in dit démasqué ook het publiek in de zaal te betrekken dat immers om zichzelf gelachen heeft.

In De Revisor is de realistische schildering van een Russisch provinciestadje anno 1835 dus alleen maar een voorlopig uitgangspunt. De schrijver komt zo gauw mogelijk terecht bij de varkens waarin schuldgevoel en angst deze burgers hebben omgetoverd. De wereld van Gogol is een droomwereld van karikaturen, van monsters die ten slotte letterlijk verstijven, omdat zij zelf de nachtmerrie moeten ondergaan waaruit zij waren voortgekomen.

In deze voorstelling nu was m.i. een teveel aan realisme. Scharoff weet zo verschrikkelijk goed hoe het in de Russische huizen in de vorige eeuw is toegegaan dat hij het niet kan laten ons daarover telkens weer uitvoerig in te lichten. De ervaring leert nu dat een stuk van Tsjechow dit realisme verdraagt, omdat het dan geladen wordt met de onuitgesproken emoties die de auteur had opgeroepen en die dwingend aanwezig zijn, ook al is men vijf minuten tekstloos aan het theedrinken. Bij iemand als Gogol kan men zich dit soort folkloristische excursies niet veroorloven, omdat hij niet met de realiteit bezig is, maar met nachtmerries die al boordevol zijn zoals ze zijn en die door leegtes of stiltes in elkaar zakken.

Bovendien waren er in deze voorstelling vele goed geconstrueerde kluchtigheden die door de spelers exact, maar te geforceerd, te schools werden uitgevoerd. De bedrieglijke schijn dat het grappige vanzelf komt is onmisbaar voor het komische effect dat hier in sommige gevallen dan ook op een pijnlijke manier uitbleef. Het is best mogelijk dat de voorstelling in dit opzicht nog groeit en dat wat nu nog vaak een moeizame indruk maakte in de toekomst vloeiend zal worden en daardoor ook grappig.

[p. 247]

De grappigheid verwerkelijkte zich nu hier en daar in de rol van Coen Flink, die Chlestakow, de gewaande revisor, afwisselend als een handige en vooral luidruchtige zwetser en als een verwend zeurpietje speelde. Richard Flink die de stadscommandant vertolkte slaagde beter in de uitbeelding van zijn tragische ontreddering dan in de komische weergave van zijn domheid. Coba Kelling en Martine Crefcoeur waren geen van beiden bijzonder op hun plaats als minzieke vrouw en dochter van de stadskommandant.

Het sfeervolle decor dat associaties opriep aan conventionele Russische prenten was, evenals de kostuums, van Wim Vesseur. Men maakte gebruik van de uitstekende vertaling van Charles B. Timmer. Het geheel was een overdaad waarin veel te waarderen was en waarin de groepsregie in het algemeen beter voor de dag kwam dan het individuele spel.

(1963)