De eend op zolder

Gogol, Het Huwelijk

Men kan een satirisch blijspel op twee manieren spelen: als satire, met de grimmige, moralistische kant naar voren en als blijspel, waarin het lachwekkende doel op zichzelf is geworden. Hoe ouder een toneelschrijver is, des te minder is men geneigd zijn stukken te zien als zedenkritiek. De toestanden die hij bespotte zijn verdwenen. Wat hem kwaad maakte heeft hoogstens historisch belang gekregen. Maar als de dwaze situaties die hij voor zijn hekeling ontwierp een solide structuur bezitten, wordt zijn stuk, dat als satire overleden is, speelbaar als een onschuldige komedie. Molière heeft die evolutie ondergaan in stukken als Le Bourgeois Gentilhomme en Les Précieuses Ridicules, dus als hij niet de grote menselijke ondeugden attaqueerde. De meeste blijspelen van Shaw zijn bezig van satires komedies te worden. Hetzelfde lot was al eerder voltrokken aan Nikolaj Gogols De Revisor en zijn minder bekende blijspel Het Huwelijk dat de Haagse Comedie als het ware als een aanleiding heeft gebruikt tot briljant komediespel.

De misstanden in de Russische provincie anno 1830 kunnen ons immers evenmin nog erg dwars zitten als de toenmalige domheid van kleine Moskouse burgers en de barbaarsheid van hun koppelarij, die in Het Huwelijk onder het mes komen. Van de hypochondrische boetprediker die er in Gogol stak is in De Revisor iets meer terug te vinden dan in deze voorstelling van

[p. 244]

Het Huwelijk die zich helemaal in dienst van het kluchtige had gesteld. De opvatting lijkt mij overigens juist. Aansluiting met de gekritiseerde zeden is niet meer te vinden en alleen door middel van zo scherp mogelijk uitgeëtste karikaturen houdt men een echo van de boosaardige grimmigheid die de ruggegraat van dit blijspel is in stand.

Het Huwelijk is de geschiedenis van een weinig snuggere koopmansdochter die door de zorgen van een koppelaarster een vijftal huwelijkskandidaten op zicht krijgt. De doortastende vriend van één van de vijf, een timide hofraad, slaagt erin de concurrenten te verjagen en alles voor een huwelijk in gereedheid te brengen. Zelfs de verlegen hofraad die lang blijft aarzelen is in de wolken, maar op het nippertje krijgt zijn vrees voor het onherroepelijke besluit toch weer de overhand en hij vlucht door het raam. Zoals men ziet, een bijzonder simpel verhaaltje, maar het geeft Gogol gelegenheid platte hebzucht, bekrompenheid en hanerigheid op een pittoreske manier aan de kaak te stellen en daartussendoor een grotesk-vadsige ‘Oblomow’ met zijn even potsierlijk-energieke vriend te laten optreden.

Van Cees Laseur en Paul Steenbergen kreeg dit tweetal een sublieme vertolking. Laseur maakte van de pijnhjk-verlegen, goedige dikzak een uitzinnig mal wezen, dat met al zijn komische details en zijn verregaande stemmingswisselingen aan het slot toch een menselijk verband bewaarde. Ik zou zonder aarzeling bereid zijn deze rol tot de beste komische creatie van het seizoen uit te roepen, indien Paul Steenbergen er niet even hard voor in aanmerking kwam door zijn briljant spel als de actief-intrigerende vriend. Ook Myra Ward als de oerdomme, oerverlegen, maar af en toe in een verlekkering om het huwelijk uitschietende koopmansdochter was voortreffelijk. In de beste blijspeltrant was ook het aftandse gepensioneerde marineof-ooficiertje van Dick van Veen.

Fie Carelsen had bijzonder grappige momenten als de koppelaarster en Annie Leenders was een vervaarlijke dame als de tante van de bruid. Henk van Buuren als de knecht van de hofraad kon zo zijn weggelopen uit een Russische roman (één van

[p. 245]

die toegewijde lijfeigenen) en Mimi Kok was een stijlvol dienstmeisje.

Ieder die wel eens een door Scharoff geregisseerde voorstelling van een Russchisch stuk heeft gezien, begrijpt hoezeer het woord ‘stijlvol’ op het geheel en op alle details van toepassing was. De meester, die overal zijn kleine toetsen aanbrengt en die het spel van allen had bezield, had hier een bijzonder gelukkige hand gehad. Ook de zeer geslaagde decors en kostuums van Friso Wiegersma hadden hun aandeel in deze tot in finesses verzorgde stijl. Ofschoon dit met de tijd ietwat leeggelopen blijspel door regie en spel danig was opgevuld, was het toch niet topzwaar geworden. En voor fijne oren was op een verre achtergrond de oorspronkelijk zo grimmige spot nog verneembaar.

(1957)